Πυρκαγιές δασών και υπαίθρου

Φυσικοί Κίνδυνοι

Πυρκαγιές δασών και υπαίθρου

 Prepared by the Global Fire Monitoring Center (GFMC) & the Editorial Board

Σε όλο τον κόσμο παρατηρείται ότι οι πυρκαγιές εξαπλώνονται σε φυσικά, περιαστικά, αγροτικά και πολιτισμικά τοπία και στις παρυφές χωριών, και πόλεων, ενώ συχνά εισέρχονται ακόμη και σε πυκνοκατοικημένες και κατοικημένες αστικές περιοχές. Ως εκ τούτου, ο όρος “πυρκαγιές δασών και υπαίθρου” χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο. Υπάρχουν και άλλες ορολογίες που χρησιμοποιούνται επίσης για να περιγράψουν το ίδιο φαινόμενο ανάλογα κυρίως με τον τύπο της βλάστησης που καίγεται. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι πυρκαγιές δασών και υπαίθρου ξεκινούν από αγροτική γη και βοσκότοπους και στη συνέχεια επεκτείνονται σε δάση και άλλες φυσικές εκτάσεις (θαμνοτόπια, λιβάδια, σαβάνα) και από εκεί σε κατοικημένες περιοχές και ακόμη και σε πόλεις.
Οι πυρκαγιές εξαπλώνονται κυρίως ανεξέλεκτές και ο έλεγχός τους αποτελεί κύριο μέλημα, διότι συνήθως έχουν καταστροφικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην ασφάλεια των πολιτών. Κατά τη διάρκεια ακραίας ξηρασίας, θερμότητας και ισχυρών ανέμων, οι πυρκαγιές μπορούν να φτάσουν σε πολύ μεγάλο μέγεθος και να παρουσιάσουν υψηλές ταχύτητες διάδοσης. Όταν συμβαίνει αλλαγή της διεύθυνσης του ανέμου, οι πυρκαγιές μπορεί να αλλάξουν απροσδόκητα την κατεύθυνση τους και μπορούν εύκολα να ξεπεράσουν δρόμους, ποτάμια και άλλα εμπόδια. Οι πυρκαγιές δασών και υπαίθρου μπορεί να επηρεάσουν αστικές και περιαστικές περιοχές (σπίτια και άλλες κατασκευές, υποδομές, συμπεριλαμβανομένων κρίσιμων υποδομών) και βιομηχανικές περιοχές (εργοστάσια με αποθέσεις αποβλήτων, κτλ.), με αποτέλεσμα την ταυτόχρονη καύση επικίνδυνων / τοξικών ουσιών. Σε πολλές περιοχές η εμφάνιση και οι επιπτώσεις των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου αυξάνονται λόγω των αλλαγών των χρήσεων γης. Για παράδειγμα, σε πολλές χώρες της Ευρώπης η ραγδαία εξελισσόμενη τάση αστικοποίησης είχε ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη του αγροτικού χώρου. Οι μεγάλες εκτάσεις αγροτικής γης, οι οποίες καλλιεργούνται εντατικά από αγρότες και βοσκούς, είναι πλέον κατάφυτες από θάμνους και δέντρα.
Κατά συνέπεια, η βλάστηση και η βιομάζα που συσσωρεύτεται τώρα σε αυτές τις εκτάσεις, οι οποίες προηγουμένως διαχειριζόντουσαν, δημιουργούν τις συνθήκες για πολύ έντονες και μεγάλες πυρκαγιές. Επιπλέον, η κλιματική αλλαγή σε όλο τον κόσμο συνδέεται με την εμφάνιση μακρών περιόδων ξηρασιάς. Ο συνδυασμός της αυξανόμενης ευφλεκτικότητας και των ακραίων καιρικών συνθηκών οδηγεί σε πυρκαγιές μεγάλης έντασης και σφοδρότητας. Οι άνθρωποι που ζουν σε αυτές τις περιοχές, απειλούνται όλο και περισσότερο από τόσο έντονες πυρκαγιές δασών και υπάιθρου.

Για περισσότερες πληροφορίες αναφορικά με τις πυρκαγιές δασών και υπάίθρου πατήστε ΕΔΩ

Πρόσφατες αξιοσημείωτες εκδηλώσεις πυρκαγιών δασών και υπαίθρου παγκοσμίως

Ακολουθούν μερικά παραδείγματα σχετικά με τις μεγάλες και καταστρεπτικές πυρκαγιές στην Αυστραλία, τη Βόρεια και Νότια Αμερική, την Ευρώπη και την υποαρκτική ζώνη. Αυτά τα παραδείγματα από την τελευταία δεκαετία δείχνουν ότι σε παγκόσμιο επίπεδο τα φυσικά, πολιτισμικά και αστικά-βιομηχανικά τοπία απειλούνται όλο και περισσότερο από τις πυρκαγιές. Πολλοί άνθρωποι ζουν σε άκρως εύφλεκτα τοπία και είναι συχνά σε μακρινή απόσταση από τις υπηρεσίες πυρόσβεσης και διάσωσης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η κοινωνία των πολιτών πρέπει να συνειδητοποιήσει τους κινδύνους των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου και να είναι διαθέσιμη για να συμβάλει στην πρόληψη των πυρκαγιών και να προστατεύσει τις ζωές και τις περιουσίες. Αυτός ο ιστότοπος θα βοηθήσει στην κατανόηση της εμφάνισης, των χαρακτηριστικών και των επιπτώσεων των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου – ένα θέμα που πρέπει να αντιμετωπιστεί από την σχολική ηλικία.

Αυστραλία 2009 και 2019
Οι αποκαλούμενες “μαύρες πυρκαγιές του Σαββάτου” ήταν μια σειρά πυρκαγιών που ξέσπασαν σε όλη την Πολιτεία της Βικτώριας το Σάββατο 7 Φεβρουαρίου 2009 και συμπεριλαμβάνονται μέσα στις χειρότερες καταστροφές της Αυστραλίας. Οι πυρκαγιές διαδόθηκαν κατά τη διάρκεια ακραίων καιρικών συνθηκών και οδήγησαν σε μεγάλες απώλειες ανθρωπίνων ζωών στην Αυστραλία, καθώς ο αριθμός των θυμάτων έφτασε τους 180 θανάτους, ενώ πολλοί κάτοικοι έμειναν άστεγοι. Οι ακραίες πυρκαγιές που έπληξαν την Αυστραλία το 2019, κυρίως τη Νέα Νότια Ουαλία, έμοιαζαν με το 2009, αλλά ευτυχώς προκάλεσαν λιγότερους θανάτους από ό, τι πριν από μια δεκαετία.

Ηνωμένες Πολιτείες 2017 και 2018
Περίπου 250 πυρκαγιές εξαπλώθηκαν ταυτόχρονα σε όλη την πολιτεία της Καλιφόρνια, στις Ηνωμένες Πολιτείες στις αρχές Οκτωβρίου 2017. Είκοσι μια από αυτές μετατράπηκαν σε μεγάλες πυρκαγιές που έκαψαν 99.148 εκτάρια. Μέχρι τις 14 Οκτωβρίου 2017, οι πυρκαγιές είχαν κάψει πάνω από 85.000 εκτάρια, ενώ 90.000 άνθρωποι αναγκάστηκαν να απομακρυνθούν από τα σπίτια και τους οικισμούς τους. Συνολικά, οι πυρκαγιές της Βόρειας Καλιφόρνιας προκάλεσαν 44 θανάτους, τουλάχιστον 192 άτομα νοσηλεύτηκαν με βαριά εγκαύματα, καθιστώντας το γενονός από τα πιο θανατηφόρα συμβάντα πυρκαγιών δασών και υπαίθρου στις Ηνωμένες Πολιτείες τον περασμένο αιώνα.
Η πυρκαγιά του του 2018 ήταν η πιο θανατηφόρα και καταστροφική πυρκαγιά  στην ιστορία της Καλιφόρνιας και σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η πυρκαγιά ξεκίνησε στις 8 Νοεμβρίου 2018, προκάλεσε τουλάχιστον 86 καταγεγραμμένους θανάτους. Η πυρκαγιά έκαψε έκταση 62.053 εκταρίων και καταστράφηκαν 18.804 κτίσματα και σπίτια, με τις περισσότερες ζημιές να συμβαίνουν εντός των πρώτων τεσσάρων ωρών της πυρκαγιάς. Η συνολική οικονομική ζημία ανήλθε σε 16,5 δισ. δολάρια ΗΠΑ. Η πυρκαγιά έσβησε με την έναρξη έντονων γεγονότων βροχής και καταιγίδων μετά από δεκαεπτά ημέρες, στις 25 Νοεμβρίου 2018.

Ελλάδα 2007 και 2012
Το 2007 η Ελλάδα γνώρισε το χειρότερο έτος εμφάνισης περιστατικών πυρκαγιών δασών και υπαίθρου. Με κύρια αιτία την αμέλεια εξαπλώθηκαν πάνω από 3.000 πυρκαγιές. Οι εξαιρετικά ακραίες ξηρές καιρικές συνθήκες στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με τους ισχυρούς ανέμους, οδήγησαν σε μια καταστροφική σειρά συμβάντων πυρκαγιών από τις 28 Ιουνίου έως και και τις 3 Σεπτεμβρίου 2007. Περίπου 2.100 σπίτια και υποδομές καταστράφηκαν, κάηκαν περίπου 100.000 εκτάρια, ενώ σκοτώθηκαν 84 άτομα. Πάνω από 110 χωριά καταστράφηκαν αφήνοντας χιλιάδες ανθρώπους άστεγους, ενώ οι φλόγες έκαψαν επικίνδυνα κοντά σε ιστορικούς, αρχαιολογικούς και πολιτιστικούς χώρους (π.χ. Ολυμπία), καθώς και σε προστατευόμενες περιοχές (π.χ. Πάρνηθα).

Η πυρκαγιά που εμφανίστηκε στη Χίο στις 22 Αυγούστου 2012 προκάλεσε εξαιρετικά υψηλές ζημιές στον τοπικό πληθυσμό του νησιού, ιδιαίτερα καύση πολύτιμων οπωρώνων ή μεμονωμένων μαστιχόδενδρων. Η δορυφορική εικόνα δείχνει τον καπνό που ξεκινάει από τη Χίο και φθάνει ως την Κρήτη. Πηγή: NASA.

Ρωσία 2010
Από τον Ιούνιο έως τον Αύγουστο του 2010, η πυκνοκατοικημένη περιοχή της Δυτικής Ρωσίας, με την πρωτεύουσα Μόσχα όπου κατοικούν με περισσότερα από 10 εκατομμύρια άνθρωποι (συνολικά περίπου 14 εκατομμύρια συμπεριλαμβανομένων των συσσωρευμένων προαστίων), επηρεάστηκε από σοβαρή ρύπανση από καπνό από πυρκαγιές δασών και υπαίθρου. Απειλήθηκε η πόλη Ελεκτρογκοστ κοντά στη Μόσχα που ιδρύθηκε το 1912 μαζί με το πρώτο μεγάλου σταθμό παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από τύρφη για την παροχή ηλεκτρικού ρεύματος στην περιοχή της Μόσχας. Μετά από τη δεκαετία του ’80 αυτή η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας έπαψε να λειτουργεί και πολλοί από τους πολύ εντατικά χρησιμοποιούμενους τυρφώνες είχαν εγκαταλειφθεί. Το 2010 η πυρκαγιά έκαιγε ανεμπόδιστα για πολλές εβδομάδες και μήνες – προκαλώντας ρύπανση που επηρέασε την υγεία των ανθρώπων στη Δυτική Ρωσία.

Πορτογαλία και Ισπανία 2017
Τέσσερις πυρκαγιές εκδηλώθηκαν στην κεντρική Πορτογαλία το απόγευμα της 17ης Ιουνίου 2017, με 66 θανάτους και 204 τραυματίες. Ένα έντονο κύμα καύσωνα προηγήθηκε των πυρκαγιών, με πολλές περιοχές της Πορτογαλίας να παρουσιάζουν θερμοκρασίες άνω των 40°C. Κατά τη διάρκεια της νύχτας από τις 17 έως τις 18 Ιουνίου, συνολικά 156 πυρκαγιές ξέσπασαν σε ολόκληρη τη χώρα, ιδιαίτερα σε ορεινές περιοχές 200 χλμ. βορειοανατολικά της Λισαβόνας. Ξηρές καταιγίδες προηγήθηκαν και είχαν ως αποτέλεσμα την έναρξη πολυάριθμων πυρκαγιών στα δάση που αποτελούνται κυρίως από πεύκα και ευκάλυπτους.
Μεταξύ 13 και 18 Οκτωβρίου 2017 μια σειρά με περισσότερες από 7.900 πυρκαγιές ξέσπασαν  στη Βόρεια Πορτογαλία και στη Βορειοδυτική Ισπανία. Αυτές οι πυρκαγιές προκλήθηκαν κυρίως από εμπρηστές και προκάλεσαν τη ζωή 49 ατόμων (45 στην Πορτογαλία και 4 στην Ισπανία), ενώ δεκάδες άλλα τραυματίστηκαν σοβαρά.

Ελλάδα 2018
Κατά τη διάρκεια του καύσωνα που έπληξε την Ευρώπη το καλοκαίρι του 2018, ξέσπασε μια εξαιρετικά σφοδρή πυρκαγιά σε μια παράκτια περιοχή της Αττικής στις 23 Ιουλίου 2018. Οι φλόγες που έπληξαν τα παραθαλλάσια προάστια της Αθήνας ήταν τόσο έντονες που παγιδεύσαν και έκαψαν τους ανθρώπους μέσα σε σπίτια, αυτοκίνητα ή λίγα μέτρα μακριά από την παραλία. Χιλιάδες οχήματα και σπίτια καταστράφηκαν, ενώ 102 άτομα σκοτώθηκαν από την πυρκαγιά. Πάνω από 700 κάτοικοι χρειάστηκε να εκκενώσουν τα σπίτια τους για να σωθούν, κυρίως από τους παραθαλάσσιους οικισμούς που βρίσκονται βόρεια της πόλης της Ραφήνας. Περισσότεροι από 4.000 κάτοικοι επηρεάστηκαν από τις πυρκαγιές. Ένας άνδρας 65 ετών από την περιοχή είχε προκαλέσει την πυρκαγιά από αμέλεια, καίγοντας ξύλα στον κήπο του. Η πυρκαγιά αυτή ήταν το δεύτερο πιο θανατηφόρο περιστατικό στον 21ο  αιώνα, μετά τις πυρκαγιές του Μαύρου Σαββάτου του 2009 στην Αυστραλία.

Η πυρκαγιά του Mati του 2018: Πολλοί από τους θανάτους ήταν από εγκαύματα και εισπνοή καπνού και καυτά αέρια ή από πνιγμό ενώ προσπαθούσαν να κολυμπήσουν μακριά από την ακτή για να ξεφύγουν από τις αφόρητες συνθήκες. Πηγή: Xanthopoulos et al. (2019).

Νότια Αμερική 2019
Στη Νότια Αμερική – όπως και σε άλλες τροπικές περιοχές – οι πυρκαγιές χρησιμοποιούνται συνήθως για τον καθαρισμό αγροτικών καλλιεργιών και βοσκοτόπων και για τη μετατροπή της φυσικής βλάστησης σε γεωργικές εκτάσεις. Επιπλέον, οι πυρκαγιές καίγονται σε σαβάνες και ανοιχτά δάση, τα οποία είναι ιδιαίτερα εύφλεκτα κατά τη διάρκεια ξηρών ετών. Παρόλο που τα δορυφορικά δεδομένα έδειξαν ότι οι πυρκαγιές στη Νότια Αμερική μειώθηκαν το 2019 σε σύγκριση με τα προηγούμενα χρόνια, υπήρξαν καταγγελίες από ανθρώπους που ζούσαν στην ύπαιθρο της Βραζιλίας και τη Βολιβίας καθώς και σε πόλεις όπως το Σάο Πάολο για έντονα φαινόμενα ρύπανσης από τον καπνό που πήραν μεγάλη έκταση στα μέσα ενημέρωσης και στα κοινωνικά δίκτυα. Αυτές οι αναφορές είχαν ως αποτέλεσμα τη διεθνή αντίδραση πολιτικών, π.χ. από τις κυβερνήσεις του ομίλου G7 (Ομάδα των 7 πιο προηγμένων βιομηχανικά αναπτυγμένων χωρών – ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Καναδάς και Ιαπωνία), ζητώντας τη μείωση της χρήσης της φωτιάς ως πρακτική για την μετατροπή τροπικών δασών σε αγροτικά εδάφη.

Απεικόνιση εκτεταμένων πυρκαγιών λιβάδια, σαβάνες και ανοιχτά δάση από το διάστημα στις 25 Αυγούστου 2019. Πολλές από αυτές τις πυρκαγιές έκαψαν τροπικά δάση και η ρύπανση από τον καπνό έφθασε σε πυκνοκατοικημένες περιοχές σε μεγάλες αποστάσεις όπως όπως στην πόλη του Σάο Πάολο. Πηγή: NASA.

Αρκτικός Κύκλος 2017 and 2019
Στα υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη του Βόρειου Ημισφαιρίου η εμφάνιση πυρκαγιών είναι σπάνια τις τελευταίες δεκαετίες. Η επικρατούσα υγρή και κρύα περιβαλλοντική κατάσταση, σε μερικές περιοχές με χιονι και κάλυψη πάγου όλο το χρόνο, δε δημιούργεί συνθήκες για την τακτική εμφάνιση πυρκαγιών. Μόνο σε εξαιρετικά ξηρά χρόνια σε αυτά τα οικοσυστήματα  δηημιουργούνται συνθήκες για να εξαπλωθούν πυρκαγιές. Η προοδευτική θέρμανση των βόρειων γεωγραφικών περιοχών της γης ως συνέπεια της κλιματικής αλλαγής δημιουργεί τώρα συνθήκες για υψηλότερη συχνότητα πυρκαγιών, ειδικά στα οικοσυστήματα της υποαλπικής τούντρας. Για παράδειγμα, οι πυρκαγιές στη Σιβηρία (Κεντρική Ασία) γίνονται συχνότερες στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη. Για πρώτη φορά παρατηρήθηκαν πυρκαγιές στη Γροιλανδία το 2017 και το 2019.

Εικόνα από το δορυφόρο "Landsat 8" που ανιχνεύει πυρκαγιά δασών και υπαίθρου στη Δυτική Γροιλανδία στις 3 Αυγούστου 2017. Το μεγαλύτερο μέρος της Γροιλανδίας καλύπτεται από πάγο, αλλά οι χαμηλοί θάμνοι, τα χορτάρια, τα βρύα και άλλη βλάστηση σε παράκτιες περιοχές και υπόκεινται όλο και περισσότερο σε πυρκαγιές τα τελευταία χρόνια. Πηγή: NASA.

“Πυρκαγιές δασών και υπαίθρου” είναι ένας όρος που εφαρμόζεται σε κάθε πυρκαγιά που καίει σε φυσικά, ημι-φυσικά, γεωργικά και περιαστικά τοπία, π.χ. φυσικά και τεχνητά δάση (φυτείες), θάμνους, γρασίδι, βοσκοτόπια, γεωργικές εκτάσεις και περιαστικές περιοχές. Ο αριθμός των πυρκαγιών και της περιοχής που καίγεται αυξάνεται σε ορισμένες περιοχές επειδή εγκαταλείπεται η παραδοσιακή καλλιέργεια γης και οι άνθρωποι εγκαταλείπουν την ύπαιθρο και μετακινούνται σε αστικά κέντρα. Κατά συνέπεια, παρατηρείται συσσώρευση καύσιμης ύλης (σ.σ., όλα τα εύφλεκτα οργανικά υλικά στα δάση και σε άλλα εδάφη με τη μορφή πεσμένων φύλλων, βελόνων και κλαδιών κ.λπ.), επειδή οι άνθρωποι χρησιμοποιούν όλο και λιγότερο τη βιομάζα για να καλύψουν τις ανάγκες τους (π.χ μαγείρεμα και θέρμανση). Σε εγκαταλελειμμένα χωράφια και βοσκοτόπια, υπάρχει συσσώρευση βιομάζας που τα καθιστούν πιο εύφλεκτα σε σχέση με τα προηγούμενα καλλιεργημένα συστήματα χρήσης γης. Ταυτόχρονα, οι κάτοικοι των πόεων κατασκευάζουν εξοχικά σπίτια σε περιοχές με φυσική βλάστηση και αυτά απειλούνται από μεγάλες πυρκαγιές. Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί ότι η αύξηση των περιόδων εξαιρετικά ξηρού και θερμού καιρού σε όλο τον κόσμο έχουν δημιουργήσει συνθήκες για μεγάλες και σχεδόν ανεξέλεγκτες πυρκαγιές.

Πυρκαγιά δασών και υπαίθρου καίει σε ένα τοπίο με μίξη δασών, θάμνων, λιβαδιών και διάσπαρτων σπιτιών. Πηγή: GFMC.

Τρεις τύποι πυρκαγιών δασών και υπαίθρου υπάρχουν και κατηγοροποιούνται ανάλογα με τη χωρική τους εξάπλωση σε ένα οικοσύστημα: πυρκαγιές εδάφους ή υπόγειες, πυρκαγιές επιφανείας και πυρκαγιές κόμης.
Οι πυρκαγιές εδάφους ή υπόγειες πυρκαγιές εξαπλώνονται στο οργανικό υλικό του ανωτέρου στρώματος του εδάφους και συνήθως δεν παράγουν μια ορατή φλόγα. Μπορούν ακόμη να διεισδύσουν σε πολύ βαθιά οργανικά αποθέματα και να εξαπλώνονται σε μερικά εκατοστά κάτω από την επιφάνεια του εδάφους.
Οι πυρκαγιές επιφανείας εμφανίζονται στον υπόροφο και τον τάπητα των δασών, σε χαμηλούς θάμνους και λιβάδια με σε βλάστηση έως μέτρο ύψος. Αυτός ο τύπος πυρκαγιών καίει την κατακείμενη καύσιμη ύλη στην επιφάνεια, που περιλαμβάνει νεκρά κλαδιά, φύλλα, βελόνες και χαμηλή βλάστηση.
Οι πυρκαγιές κόμης που είναι και οι πιο επικίνδυνες επηρεάζουν τα δάση και μπορούν να εξαπλωθούν πολύ γρήγορα. Οι πυρκαγιές κόμης μπορεί να κάψουν από μεμονωμένα δένδρα ως ολόκληρη συστάδα υψηλών δασών.

Πυρκαγιές εδάφους ή υπόγειες: Η καύση της οργανικής ουσίας σε πυρκαγιές εδάφους προκαλεί τη θανάτωση των δένδρων και τη δημιουργία διαβρωσης του εδάφους. Πηγή: GFMC.
Πυρκαγιά επιφανείας ήπιας μορφής με χαμηλό ύψος φλόγας (αριστερά).
Πυρκαγιά επιφανείας σε χόρτα σε υψηλή ταχύτητα και μήκος φλόγαςA grass fire (δεξιά). Πηγή: GFMC.
Πυρκαγιά κόμης σε νεαρής ηλικίας δάσος (αριστερά)
Πυρκαγία κόμης σε ώριμης ηλικίας δάσος (δεξιά). Πηγή: GFMC.

Κάθε χρόνο, οι πυρκαγιές δασών και υπαίθρου προκαλούν ζημιές στα οικοσυστήματα και απειλούν επίσης κατοικημένες περιοχές όπως αγροκτήματα, χωριά και πόλεις. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που συμβάλλουν στην αύξηση του κινδύνου πυρκαγιάς, όπως οι υψηλές θερμοκρασίες και οι παρατεταμένες περίοδοι ξηρασίας, οι ισχυροί άνεμοι, η πυκνότητα και η κατανομή της καύσιμης ύλης και η εξαιρετικά εύφλεκτη βλάστηση.

Πυρκαγιά δασών και υπαίθου απειλεί κατοικημένη περιοχή. Πηγή: N. Γιακουμίδης.
Στις 11 Ιουλίου 2011 μια πυρκαγιά σε λιβάδι πυροδότησε μια αποθήκη πυρομαχικών σε ναυτική βάση της Κύπρου (αριστερά).
Η έκρηξη της αποθήκης επηρέασε επίσης τον κεντρικό σταθμό ηλεκτροπαραγωγής του νησιού, που βρίσκεται στην περιοχή του Βασιλικού στα περίχωρα της Λεμεσού, διακόπτοντας τις πηγές τροφοδοσίας (δεξιά). Αυτό το παράδειγμα δείχνει ότι οι πυρκαγιές εξαπλώνονται όχι μονο πάνω σε φυσικά, αλλά και βιομηχανικά στοιχεία τοπίου. Πηγή: Ναυτικό Κύπρου.

Το «Τρίγωνο του πυρός» είναι ένας απλός τρόπος κατανόησης του τρόπου εμφάνισης των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου. Κάθε πλευρά του τριγώνου αντιπροσωπεύει ένα από τα τρία συστατικά που απαιτούνται για να υπάρξει εξάπλωση πυρκαγιάς – οξυγόνο, θερμότητα και καύσιμη ύλη. Όταν δεν υπάρχει αρκετή θερμότητα για τη διατήρηση της καύσης, όταν η καύσιμη ύλη εξαλειφθεί, αφαιρεθεί ή απομονωθεί ή όταν η παροχή οξυγόνου είναι περιορισμένη, τότε όποια πλευρά του τριγώνου «σπάσει», η πυρκαγια θα σβήσει.

Το “Τρόγωνο του πυρός”

Θερμότητα

Απαιτείται πηγή θερμότητας για την αρχική ανάφλεξη της πυρκαγιά και απαιτείται θερμότητα για τη διατήρησή της και για την εξάπλωσή της. Η θερμότητα επιτρέπει την εξάπλωση της πυρκαγιάς με την αφαίρεση της υγρασίας από την παρακείμενη καύσιμη ύλη, τη θέρμανση του περιβάλλοντος χώρου και την προθέρμανση της καύσιμης ύλης, επιτρέποντάς της να εξαπλωθεί με μεγαλύτερη ευκολία.

Καύσιμη ύλη

Το σύνολο του τοπίου αποτελεί καύσιμη ύλη, καθώς όλα τα μέρη του (ξηροφυλλοτάπητας, χόρτα, πόες, μικροί και μεγάλοι θάμνοι, δένδρα) είναι αναφλέξιμα υλικά. Ο τρόπος όμως που τα υλικά αυτά αναφλέγονται και η επίδρασή τους στη συμπεριφορά της πυρκαγιάς ποικίλει ανάλογα με τη διάταξή τους στο χώρο, την ποσότητά τους, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, τη θερμοκρασία τους και την περιεχόμενη σε αυτά υγρασία.

Οξυγόνο

Ο αέρας περιέχει περίπου 21% οξυγόνο και οι πυρκαγιές απαιτούν τουλάχιστον 16% περιεκτικότητα σε οξυγόνο για καύση. Η καύσιμη ύλη που καίγεται αντιδρά με το οξυγόνο από τον περιβάλλοντα αέρα και απελευθερώνεται θερμότητα και προϊόντα καύσης, π.χ. καπνός (εκπομπές αερίων και λεπτών σωματιδίων), ο οποίος είναι επικίνδυνος για την ανθρώπινη υγεία.

Τα περιστατικά πυρκαγιών δασών και υπαίθρου που περιγράφηκαν στην Εισαγωγή είναι παραδείγματα περιστατικών στη Βόρεια και Νότια Αμερική, στην Ευρώπη και στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη, τα οποία έχουν προκαλέσει σημαντικές ζημιές στο περιβάλλον και την κοινωνία. Ωστόσο, υπάρχουν περιοχές στην τροπική και υποτροπική Αφρική, στην Ασία, στην Αυστραλία και στην Αμερική, όπου οι πυρκαγιές δασών και υπαίθρου είναι ένα κοινό φαινόμενο και όπου η βλάστηση είναι προσαρμοσμένη να αναπαράγεται μετά τις πυρκαγιές. Περίπου το 80% των των περιστατικών πυρκαγιών εμφανίζονται σε λιβάδικές εκτάσεις και στη σαβάνα, κυρίως στην Αφρική και την Αυστραλία, αλλά και στη Νότια Ασία και τη Νότια Αμερική, ενώ το υπόλοιπο 20% συμβαίνει στις δασικές εκτάσεις.

Η υπηρεσία Worldview Service της NASA παρέχει μια γενική επισκόπηση σε πραγματικό χρόνο των ενεργών συμβάντων πυρκαγιών δασών και υπαίθρου. Κάντε κλικ στο χάρτη για να δείτε και να μεταφορτώσετε την κατανομή των περιστατικών πυρκαγιών σε όλο τον κόσμο. Πηγή: NASA

Οι πυρκαγιές δασών και υπαίθρου, τόσο οι φυσικής όσο και οι ανθρωπογενούς προέλευσης, έχουν βιοτικές και αβιοτικές επιπτώσεις στις ιδιότητες των οικοσυστήματων και στο περιβάλλον. Οι βιοτικές επιπτώσεις των πυρκαγιών περιλαμβάνουν αλλαγές στη βλάστηση και επακόλουθες επιπτώσεις στην άγρια πανίδα. Οι αβιοτικές επιπτώσεις περιλαμβάνουν μεταβολές στις ιδιότητες του εδάφους, στον κύκλο θρεπτικών συστατικών και στην ποιότητα του αέρα. Η υγεία και η ασφάλεια των ανθρώπινων πληθυσμών επηρεάζονται επίσης.

Επιπτώσεις στη βλάστηση: Η κύρια επίδραση των πυρκαγιών στη βλάστηση είναι η θανάτωση ή η βλάβη στα ζωντανά κύτταρα των φυτών. Ο θανάτωση των φυτικών κυττάρων, ανεξαρτήτως είδους, συμβαίνει στους 60°C. Σε κάπως χαμηλότερες θερμοκρασίες απαιτείται περισσότερος χρόνος για την πλήρη καταστροφή των φυτικών ιστών. Οι πυρκαγιές μπορεί επίσης να έχουν επιθυμητές επιπτώσεις στη βλάστηση. Ορισμένα είδη βασίζονται στη θερμότητα από τις πυρκαγιές για να απελευθερώσουν τους σπόρους τους, να εξαλείψουν τον ανταγωνισμό από άλλα είδη και να δημιουργηθεί στο έδαφος στρώμα με πλούσια θρεπτικά συστατικά από την τέφρα (στάχτη). Για παράδειγμα, οι κώνοι του πεύκου μπορεί να βρίσκονται στα κλαδιά χωρίς να ανοίγουν για πολλά έτη και μόνο η θερμότητα μπορεί να λιώσει τη ρητίνη, επιτρέποντας στους κώνους να ανοίγουν και να απελευθερώνουν τους σπόρους ώστε να υπάρξει φυσική αναγέννηση.

Επιπτώσεις στην άγρια πανίδα: Η πυρκαγιά μπορεί να έχει τόσο θετικές όσο και αρνητικές επιπτώσεις στην άγρια πανίδα. Το είδος της επίπτωσης εξαρτάται από τη συχνότητα, την ένταση, τη σφοδρότητα και την εποχή της καύσης, καθώς και από το είδος των  βιοτόπων της άγριας πανίδας. Οι επιπτώσεις των πυρκαγιών είναι κυρίως έμμεσες, καθώς αυτές επηρεάζουν τη διαθεσιμότητα τροφής και την πυκνότητα των βιοτόπων τους. Οι πυρκαγιές μερικές φορες μπορούν να δημιουργήσουν διάκενα και ανοιχτούς χώρους μέσα σε ένα πυκνό δάσος και έτσι να βελτιωθούν οι συνθήκες για ορισμένα είδη (π.χ. αρπακτικά ή μεγάλα θηλαστικά) για βρίσκουν πιο εύκολα την τροφή τους.

Επιπτώσεις των πυρκαγιών στο έδαφος: Οι πυρκαγιές επηρεάζουν τις χημικές, βιολογικές και φυσικές ιδιότητες του εδάφους. Οι συγκεκριμένες επιδράσεις των πυρκαγιών στο έδαφος μπορεί να διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με την ένταση φωτιάς, τη θερμοκρασία περιβάλλοντος, τον τύπο της βλάστησης, τον τύπο και την υγρασία του εδάφους. Οι επιπτώσεις των πυρκαγιών στο έδαφος καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από την ένταση φωτιάς. Οι πυρκαγιές χαμηλής έντασης έχουν μικρή δυσμενή επίδραση στις ιδιότητες του εδάφους. Στην πραγματικότητα, μπορεί να βελτιώσουν ακόμη και τη διαθεσιμότητα των θρεπτικών συστατικών που περιέχονται στην τέφρα. Οι υψηλής έντασης πυρκαγιές ενδέχεται να μεταβάλλουν τις φυσικές ιδιότητες του εδάφους με την κατανάλωση της οργανικής ύλης στο έδαφος. Αυτό μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τη διάβρωση του εδάφους, την επιφανειακή απορροή και την έναρξη πλημμυρών.

Επιπτώσεις του καπνού των πυρκαγιών στην ποιότητα του αέρα και στην ανθρώπινη υγεία: Ο καπνός που εκλύεται κατά τη διάρκεια των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου περιέχει σωματίδια και αέρια που μπορούν να έχουν αρνητικές βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία, όπως μονοξείδιο του άνθρακα, διοξείδιο του άνθρακα, διοξείδιο του θείου, διοξείδιο του αζώτου και τα οποία οδηγούν στον σχηματισμό του όζοντος. Οι υψηλές συγκεντρώσεις καπνού μπορούν να προκαλέσουν σοβαρό κίνδυνο για την υγεία των ατόμων με αναπνευστικές ασθένειες – ειδικά τα παιδιά, τους ηλικιωμένους και τα άτομα που έχουν μολυνθεί από ιό (π.χ. πανδημία COVID-19) Οι πυροσβέστες που εκτίθενται σε υψηλές συγκεντρώσεις καπνού, συχνά υποφέρουν από ερεθισμό των ματιών και παθήσεις του αναπνευστικού συστήματος. Η συνεχής έκθεση σε υψηλές συγκεντρώσεις μονοξειδίου του άνθρακα στη ζώνη καύσης μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένη εγρήγορση και κρίση. Τα λεπτά σωματίδια άνθρακα που εκλύονται, εισπνεόμενα από ανθρώπους, εναποτίθενται στους πνεύμονες τους και μπορεί μακροπρόθεσμα να προκαλέσουν καρκίνο.

‘Ανθρωποι φοράνε μάσκες για να εμποδιστεί η εισπνοή καπνού σε πυρκαγιά που διαδίδεται κοντά σε κατοικημένη περιοχή, Ελλάδα, καλοκαίρι 2007. Πηγή: N. Γιακουμίδης.

Επιπτώσεις των εκπομπών πυρκαγιών στην ατμόσφαιρα και το κλίμα: Από τους προϊστορικούς χρόνους, οι πυρκαγιές έχουν επηρεάσει τα οικοσυστήματα σε όλες τις ηπείρους. Πριν από περισσότερα από ένα εκατομμύριο χρόνια, οι πρώτοι άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν φωτιά για κυνήγι, κτηνοτροφία και γεωργία. Οι εκπομπές από αυτές τις πυρκαγιές αποτελούσαν ανέκαθεν συστατικό μέρος των λεγόμενων «βιογεωχημικών κύκλων» και επηρέασαν τη χημική σύνθεση της ατμόσφαιρας παγκοσμίως. Για παράδειγμα, το διοξείδιο του άνθρακα (CO2) που απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα από τις πυρκαγιές δασών και υπαίθρου απορροφάται στη συνέχεια από τη μεταπυρική αναγέννηση της βλάστησης. Η διαδικασία «ανακύκλωσης» του CO2 από την ατμόσφαιρα από τη μεταπυρική αναγέννηση της βλάστησης έχει ολοκληρωθεί, όταν το οικοσύστημα έχει ανακάμψει πλήρως – στην περίπτωση αυτή, δεν υπάρχει αύξηση του «φαινομένου του θερμοκηπίου» από το CO2. Ωστόσο, σε ορισμένα οικοσυστήματα οι επιπτώσεις της φωτιάς είναι διαφορετικές και οδηγούν σε καθαρή αποθήκευση CO2 στην ατμόσφαιρα και συμβάλλουν έτσι στην αύξηση και επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου. Δίδονται δύο παραδείγματα. Πρώτον, η χρήση της φωτιάς στη μετατροπή των φυσικών οικοσυστημάτων σε γεωργικές και βοσκότοπους στις τροπικές περιοχές. Κατά συνέπεια, τα πλούσια σε άνθρακα τροπικά δάση αντικαθίστανται από γεωργικά χωράφια ή λιβάδια με χαμηλή περιεκτικότητα σε άνθρακα, τα οποία δεν καταλαμβάνουν την ίδια ποσότητα άνθρακα. Δεύτερον, οι πυρκαγιές στην τούνδρα στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη του πλανήτη η οποία αποξηραίνεται ως συνέπεια της κλιματικής αλλαγής. Αυτές οι πυρκαγιές έχουν αρνητικές επιπτώσεις στα οικοσυστήματα και το κλίμα: Δεδομένων των προβλεπόμενων μελλοντικών κλιματικών σεναρίων, είναι πολύ απίθανο να ανακάμψουν αυτά τα οικοσυστήματα. Έτσι, ο εκπεμπόμενος άνθρακας δεν απορροφάται και παραμένει στην ατμόσφαιρα προκαλώντας επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου.

Οι εκπομπές από τις πυρκαγιές δασών και υπαίθρου επηρεάζουν τη σύνθεση της ατμόσφαιρας. Ορισμένα αέρια συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Αντιθέτως, τα αερολύματα αντανακλούν την εισερχόμενη ηλιακή ενέργεια και έτσι έχουν δροσερή επίδραση στον αέρα. Πηγή: GFMC.
Οπτικοποίηση των συνεπειών της υποβάθμισης τροπικών δασών από τις πυρκαγιές και την κλιματική αλλαγή: Οι πυρκαγιές που αποψιλώνουν τα τροπικά δάση εκπέμπουν αέρια θερμοκηπίου – η αυξημένη επίδραση του φαινόμενου του θερμοκηπίου οδηγεί σε πιο σοβαρές ξηρασίες. Κατά συνέπεια, τα ήδη υποβαθμισμένα δάση γίνονται ακόμη πιο εύφλεκτα. Πηγή: GFMC.

Οι επιπτώσεις των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου επηρεάζονται από ένα συνδυασμό φυσικών παραγόντων όπως η τοπογραφία, το μέγεθος και η κατανομή της καύσιμης ύλης και οι καιρικές συνθήκες. Από όλα τα παραπάνω, μόνο η καύσιμη ύλη μπορεί να τροποποιηθεί ώστε να επηρεάσει τον μελλοντικό κίνδυνο έναρξης πυρκαγιών. Τα προγράμματα πρόληψης πυρκαγιών είτε σε τοπικό επίπεδο είτε σε παγκόσμιο χρησιμοποιούν τεχνικές μείωσης της καύσιμης ύλης όπως η προδιαγεγραμμένη καύση που εφαρμόζεται κάτω από λιγότερο επικίνδυνες καιρικές συνθήκες προκειμένου να επιτευχθούν επιθυμητά αποτελέσματα, π.χ. μείωση της βιομάζας και της καύσιμης ύλης ή η ενίσχυση της βιοποικιλότητας με τη δημιουργία ανοικτών χώρων σε πολύ πυκνές από βλάστηση περιοχή.
Η αποτελεσματική αποκατάσταση των καμένων εκτάσεων είναι σημαντική για την αποφυγή δευτερογενών απωλειών ή καταστροφών, όπως η διάβρωση, οι κατολισθήσεις και οι πλημμύρες. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την εφαρμογή ειδικών τεχνικών και έργων για τη σταθεροποίηση και πρόληψη της υποβάθμισης στους φυτικούς και εδαφικούς πόρους. Υπάρχει μια ποικιλία τεχνικών σταθεροποίησης: Επανεγκατάσταση της κάλυψης εδάφους με ταχέως αναπτυσσόμενα ή τοπικά φυτικά είδη, τοποθέτηση φραγμάτων ή κορμοτεμαχίων από την καμένη ξυλεία για την πρόσληψη της παράσυρσης του εδάφους σε πλαγιές λόφων.
Οι πυρκαγιές δασών και υπαίθρου επηρεάζουν επίσης την ποιότητα του αέρα. Ο καπνός περιέχει πολλούς ρύπους που μπορεί να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα υγείας. Η έκθεση και η ευπάθεια των ανθρώπων στον καπνό από τις πυρκαγιές δασών και υπαίθρου μπορούν να εκτιμηθούν από τα μοντέλα παρακολούθησης της ποιότητας του αέρα και τα μοντέλα διασποράς καπνού.

Σφοδρή διάβρωση του εδάφους μετά από πυρκαγιά σε βουνό στον Νότιο Καύκασο, Γεωργία. Πηγή: GFMC.
Έλεγχος της δάβρωσης με κορμοτεμάχια από καμένη ξυλεία . Πηγή: GFMC.

Οι πυρκαγιές δασών και υπαίθρου κατανέμονται στις παρακάτω κατηγορίες αιτιών σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα:

  • Φυσικά: πυρκαγιές που δεν οφείλονται σε ανθρώπινη δράση αλλά, σχεδόν αποκλειστικά, σε κεραυνούς.
  • Εμπρησμοί: πυρκαγιές που οφείλονται στην εκούσια δράση του ανθρώπου για οποιονδήποτε λόγο.
  • Αμέλειες: πυρκαγιές που οφείλονται στην ακούσια δράση του ανθρώπου όπως «αναμμένα τσιγάρα», «καύση απορριμμάτων», «εργαζόμενοι στο ύπαιθρο», «εκδρομείς – κυνηγοί», «ανήλικα άτομα», «άτομα μειωμένης αντίληψης πλην πυρομανών», «βολές στρατού», «χρήση εκρηκτικών υλών κατά την οδοποιία», «βραχυκυκλώματα ηλεκτροφόρων συρμάτων της ΔΕΗ», «σπινθήρες από σιδηροδρομικούς συρμούς, αυτοκίνητα και μηχανών» και διάφορες άλλες αιτίες που οφείλονται σε ακούσια ή τυχαία γεγονότα.
  • Άγνωστα: πυρκαγιές των οποίων τα αίτια έναρξης δεν εξακριβώθηκαν με βεβαιότητα.
  • Καύση αγρών: αγροτικές εργασίες, που ευθύνονται για έναρξη δασικών πυρκαγιών, λογίζονται το κάψιμο υπολειμμάτων γεωργικών καλλιεργειών-«καλαμιάς», η καύση ζιζανίων και ξηρών χόρτων και ο καθαρισμός αγρών από φυσική βλάστηση (εκχέρσωση), με ή χωρίς τη λήψη μέτρων πυρασφαλείας.
  • Δημιουργία βοσκοτόπων: είναι η κατηγορία των «εμπρησμών» που τίθενται παραδοσιακά και εκούσια από τους ποιμένες με σκοπό τη βελτίωση των φυσικών βοσκοτόπων.
Έναρξη πυρκαγιάς από φυσικά αίτια. Πηγή: NASA.
Η καύση αγρών μπορεί να προκαλέσει σφοδρές πυρκαγιών δασών και υπαίθρου. Πηγή: GFMC.

Η πιθανότητα έναρξης πυρκαγιών δασών και υπαίθρου μπορεί να προβλεφθεί μέσα από συστήματα πρόγνωσης κινδύνου πυρκαγιών. Τα συστήματα αυτά έχουν αναπτυχθεί σε πολλές περιοχές που είναι πυροεπικίνδυνες σε όλο τον κόσμο για να βοηθήσουν τις αρμόδιες αρχές σε διάφορες δραστηριότητες, όπως η εκτίμηση της πιθανότητας έναρξης πυρκαγιάς και η έγακιρη προειδοποίηση. Παραδοσιακά, τα συστήματα αυτά συνδυάζουν διαφορετικές περιβαλλοντικές μεταβλητές που επηρεάζουν τη συμπεριφορά των πυρκαγιών, όπως δεδομένα για τις καιρικές συνθήκες (π.χ. θερμοκρασία, σχετική υγρασία, ταχύτητα και κατεύθυνση ανέμου), ιδιότητες εδάφους (π.χ. κλίση και έκθεση) και τα χαρακτηριστικά της καύσιμης ύλης (π.χ. τύπος και φορτίο), τα οποία συνδυαστικά αποδίδονται σε αριθμητικούς δείκτες κινδύνου πυρκαγιάς. Οι δείκτες αυτοί έχουν σχεδιαστεί για να παρέχουν μια ποσοτικοποιημένη μέτρηση της πιθανότητας έναρξης και διάδοσης των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου.

Παγκόσμιος χάρτης κινδύνου πυρκαγιών δασών και υπάιθρου με απεικόνιση των ενεργών μετώπων των τελευταίων 24 ωρών (μαύρα σημεία). Πηγή: GFMC.
Εκτίμηση κινδύνου έναρξης πυρκαγιών δασών και υπαίθρου στην Ευρώπη. Πηγή: JRC / EFFIS.
Δημόσια ενημέρωση για τον τοπικό κίνδυνο έναρξης πυρκαγιάς στη Συρία. Το πράσινο χρώμα δείχνει χαμηλό κίνδυνο πυρκαγιάς, το κίτρινο μέσο (ή μέτριο) και το κόκκινο υψηλό. Πηγή: GFMC.

Η πρόληψη των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου περιλαμβάνει όλες τις ενέργειες που στοχεύουν στη μείωση ή την εξαφάνιση των εκδηλώσεων πυρκαγιάς και όλες τις ενέργειες που στοχεύουν στη μείωση της πιθανότητας μια μικρή φωτιά που ξεκίνησε από οποιαδήποτε αιτία, να μετεξελιχθεί γρήγορα σε μια μεγάλη και δύσκολη στην αντιμετώπισή της πυρκαγιά.

Η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών είναι μία από τις βασικότερες αλλά και πλέον ορατές δράσεις για την πρόληψη των πυρκαγιών. Αυτή περιλαμβάνει ποικίλες επί μέρους δράσεις. Παράδειγμα γενικής δράσης αποτελεί η δημιουργία και προβολή ενημερωτικών σποτς στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο που καλούν τον πολίτη να προσέξει να μη γίνει αιτία πυρκαγιάς ή τον ενημερώνουν για τον πιθανό κίνδυνο που συνοδεύει κάποιες ενέργειές του, όπως το πέταγμα αναμμένων τσιγάρων σε χόρτα στην ύπαιθρο. Παράδειγμα εξειδικευμένης προσπάθειας είναι τα προγράμματα εκπαίδευσης μικρών μαθητών σε σχολεία με άμεση επαφή, ομιλίες προβολή βίντεο, διανομή ενημερωτικού υλικού, κλπ.

Η διαχείριση της καύσιμης ύλης αποβλέπει στο να μειώσει την πιθανότητα έναρξης και εξάπλωσης μιας πυρκαγιάς, ή, εάν αυτή συμβεί, να κάνει ηπιότερη τη συμπεριφορά της και να δώσει ευκαιρίες στους πυροσβέστες να την αντιμετωπίσουν. Οι αντιπυρικές ζώνες είναι φυσικές ή τεχνητές λωρίδες όπου απομακρύνεται όλη σχεδόν την καύσιμη ύλη με σκοπό τη διακοπή της συνέχειας της καύσιμης ύλης. Αυτές είναι γενικά πλατειές (20 – 300 μέτρα) λωρίδες γης στις οποίες διατηρείται είτε λιγότερο εύφλεκτη φυσική βλάστηση και ενσωματώνονται στον σχεδιασμό διαχείρισης της περιοχής, είτε η βλάστηση έχει τροποποιηθεί μόνιμα έτσι ώστε οι εστίες πυρκαγιών σε αυτές να μπορούν να ελέγχονται πιο εύκολα. Σε ορισμένες χώρες, η διαχείριση της καύσιμης ύλης είναι ενσωματωμένο στοιχείο των αγρο-δασικών συστημάτων στα οποία η φυτική κάλυψη υφίσταται εντατική επεξεργασία με καλλιέργεια ή βόσκηση. Οι αντιπυρικές ζώνες έχουν το πλεονεκτήμα της πρόληψης της διάβρωσης, προσφέροντας ένα ασφαλές μέρος για την εργασία των πυροσβεστών.

Πυρκαγιά πλησιάζει μια αντιπυρική ζώνη και ελέγχεται από τους πυροσβέστες. Πηγή: GFMC.
Εάν ελέγχεται προσεκτικά, η βόσκηση από ζώα συμβάλλει στη δημιουργία ζωνών πυρασφάλειας γύρω από ευπρόσβλητα δάση ή οικισμούς, όπως φαίνεται στο παράδειγμα από τον Λίβανο. Ως επακόλουθο της έντονης βόσκησης, οι πυροσβέστες μπορούν να εισέλθουν πιο εύκολα σε αυτές τις ζώνες και να ελέγξουν μια πυρκαγιά,η οποία θα κάψει λιγότερο έντονα λόγω της μειωμένης ποσότητας καύσιμης ύλης. Πηγή: GFMC.

Οι συνέπειες των πυρκαγιών δασών και υπαίθρο μπορούν να μετριαστούν με τη συστηματική εφαρμογή μεθόδων και τεχνολογιών, με βάση τη βελτίωση της διεπαφής μεταξύ της έρευνας και της πρακτικής:

  • Έρευνα πυρκαγιών: Παρότι υπάρχει αρκετή γνώση για τις αιτίες και τις συνέπειες των πυρκαγιών δασών και υπαίρθρου, υπάρχει ανάγκη για συνεχή έρευνα των κοινωνικοοικονομικών και περιβαλλοντικών συνθηκών που αλλάζουν σε πολλές περιοχές και επηρεάζουν την εμφάνιση και τις επιπτώσεις των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου.
  • Θεσμική συνεργασία: Οι αρμόδιες υπηρεσίες όπως οι δασικές υπηρεσίες, οι πυροσβεστικές υπηρεσίες, οι αγροτικές υπηρεσίες ή οι υπηρεσίες υγείας πρέπει να συνεργαστούν και να αναπτύξουν συντονισμένα σχέδια διαχείρισης των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου.
  • Συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων μερών στην ανάπτυξη πολιτικής: Οι εθνικές πολιτικές διαχείρισης πυρκαγιών δασών και υπαίθρου πρέπει να αναπτυχθούν εξετάζοντας τις ανάγκες και τη συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών. Όλα τα ενδιαφερόμενα υπουργεία θα πρέπει να συνεργαστούν.
  • Διαχείριση των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου σε τοπικό επίπεδο: Τα χωριά, οι αγρότες και οι γαιοκτήμονες πρέπει να συμμετέχουν στις προσπάθειες πρόληψης των πυρκαγιών, έγκαιρης ανίχνευσης πυρκαγιών και ακόμη και στην άμεση καταστολή πυρκαγιάς σε πολύ πρώιμο στάδιο. Οι δασοκομικές προσεγγίσεις σε επίπεδο ιδιοκτησίας είναι επιτυχείς επειδή τα άτομα που κατέχουν δάση ή επιτρέπεται να χρησιμοποιούν ξυλεία και άλλα δασικά ή αγροτικά προϊόντα έχουν μεγάλο ενδιαφέρον να προστατεύσουν τα δάση και τα χωράφια τους επειδή τα δάση παράγουν το εισόδημά τους.
  • Αποτελεσματική αποκατάσταση των καμένων εκτάσεων: Η ταχεία αποκατάσταση των καμένων εκτάσεων είναι σημαντική για την αποφυγή δευτερογενών απωλειών ή καταστροφών, όπως η διάβρωση, οι κατολισθήσεις και οι πλημμύρες.
  • Διασυνοριακές ή περιφερειακές συμφωνίες συνεργασίας για τη διαχείριση πυρκαγιών: Οι γειτονικές χώρες πρέπει να μοιράζονται κοινή έρευνα και κατάρτιση των αρμόδιων αρχών. Αυτό θα εξοικονομήσει τις επενδύσεις και θα βοηθήσει στην προετοιμασία της αμοιβαίας συνδρομής κατά τη διάρκεια καταστάσεων έκτακτης ανάγκης σε τοπικό επίπεδο.
  • Ένα παγκόσμιο σύστημα πληροφοριών πυρκαγιάς: Ένα τέτοιο σύστημα είναι απαραίτητο για την άμεση πρόσβαση σε δεδομένα και πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο σχετικά με τις ενεργές αλλά και το ιστορικό των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου σε παγκόσμιο επίπεδο.
Διαχείριση πυρκαγιών δασών και υπαίθρου: Απλοί κάτοικοι στο Νεπάλ φορώντας ειδικές στολές προστατεύουν τις ιδιοκτησίες τους από πυρκαγιά που πλησιάζει. Πηγή: GFMC.
Εκπαίδευση εθελοντικών ομάδων καταστολής πυρκαγιών: Άσκηση κατάσβεσης πυρκαγιάς σε αγροτική περιοχή – ένας ασφαλής τρόπος επίδειξης της χρήσης χειρονακτικών εργαλείων και αντλιών νερού ώμου. Πηγή: GFMC.

Προετοιμασία πριν την πυρκαγιά

Εάν ζείτε σε περιοχή που είναι επικίνδυνη σε πυρκαγιές δασών και υπαίθρου, εδώ είναι μερικές συμβουλές για το πώς να προετοιμάσετε τον εαυτό σας και την ιδιοκτησία σας για έκτακτη ανάγκη:

  • Συμβουλευτείτε την τοπική υπηρεσία πυρόσβεσης για να κάνετε το σπίτι σας ανθεκτικό σε πυρκαγιές δασών και υπαίθρου.
  • Ελέγξτε και απομακρύνετε τους κινδύνους μέσα και γύρω από το σπίτι σας, όπως ξηρά κλαδιά, φύλλα και άλλα εύφλεκτα υλικά.
  • Διατηρείτε ένα καλό μπεκ εκτόξευσης νερού σε προσιτή θέση.
  • Μάθετε τις τεχνικές πυρασφάλειας και τις διδάσκετε στα μέλη της οικογένειάς σας..
  • Κάντε τακτικές ασκήσεις πυρασφάλειας με την οικογένειά σας.
  • Βεβαιωθείτε ότι η οικεία σας διαθέτει ανιχνευτές καπνού.
Αφαιρέστε τη βλάστηση και την αποθήκευση καυσόξυλων σε κοντινά σπίτια και υπόστεγα. Source: Οδηγίες διαχείρισης πυρκαγιών δασών και υπαίθρου για τοπικές κοινότητες (GFMC).

Κατά τη διαρκεια μιας πυρκαγιάς δασών και υπαίθρου

  • Παρακολουθείτε τα τοπικά τηλεοπτικά και ραδιοφωνικά δίκτυα.
  • Να είστε έτοιμοι για πιθανή εκκένωση κάθε στιγμή.
  • Απομακρύνεται όλα τα εύφλεκτα υλικά από την αυλή σας.
  • Κλείστε όλες τις πόρτες στο σπίτι σας και όλες τις ασφάλειες ρέυματος των ηλεκτρικών συσκευών.
  • Αφαιρέστε όλες τις εύφλεκτες κουρτίνες, παραθυρα και τέντες.
  • Να έχετε πηγές φωτισμού έτοιμες σε περίπτωση που στο σπίτι έχει εισχωρήσει καπνός .
  •   Εάν υπάρχει αρκετό νερό, γεμίστε τους ψεκαστήρες για να βρέξετε την οροφή του   σπιτιού σας.
Μικρές κάφτρες απο τις πυρκαγιές είναι μια σημαντική αιτία πυρκαγιών στο σπίτι. Δεν θα αναφλέξουν τον κήπο και το σπίτι σας εάν τα εύφλεκτα υλικά αφαιρεθούν πριν από την πυρκαγιά. Οι κάφτρες μπορούν εύκολα να σβήσουν όταν προσγειωθούν στον κήπο ή στην οροφή του σπιτιού σας. Source: Οδηγίες διαχείρισης πυρκαγιών δασών και υπαίθρου για τοπικές κοινότητες (GFMC).

Οι άνθρωποι που ζουν σε αγροκτήματα, εξοχικά σπίτια και χωριά πρέπει πάντα να είναι προετοιμασμένοι για πυρκαγιά.
Καθ ‘όλη τη διάρκεια του έτους ο κίνδυνος πυρκαγιάς αλλάζει με τις εποχές.
Κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών πυρκαγιών, πρέπει να τηρούνται οι προβλέψεις που εκπέμπονται από την τηλεόραση, το ραδιόφωνο και τα κοινωνικά μέσα.
Όλοι στη γειτονιά θα πρέπει να είναι έτοιμοι να συνεργαστούν για να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον και να ακολουθήσουν τις εντολές εκκένωσης εάν είναι απαραίτητο.
Πηγή: Οδηγίες διαχείρισης πυρκαγιών δασών και υπαίθρου για τοπικές κοινότητες (GFMC).

Η χωροχρονική χαρτογράφηση των πυρκαγιών δασών και υπαίθρου είναι σημαντική καθώς η πυρκαγιά είναι ένας σημαντικός παράγοντας αλλαγής που επηρεάζει τα φυσικά οικοσυστήματα, την κυκλοφορία του άνθρακα και των θρεπτικών ουσιών και είναι μια παγκόσμια σημαντική αιτία εκπομπής αερίων θερμοκηπίου. Δεδομένα από τους δορυφόρους μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή ημερησίων χαρτών πυρκαγιών. Αυτοί οι χάρτες επιτρέπουν στους αρμόδιους φορείς και στους πυροσβέστες να επικεντρωθούν στις περιοχές που διατρέχουν τον υψηλότερο κίνδυνο.

Οι συγκεκριμένοι χάρτες παράγονται εσωτερικά σε γραφεία των δημόσιων αρχών, ερευνητικά ιδρύματα και προσφέρονται στο κοινό μέσω διαδικτύου:

  • Η χαρτογράφηση μπορεί να οριστεί ως ενεργή όταν εντοπίζεται και ανιχνέυτει σχεδόν σε πραγματικό χρόνο το μέτωπο των πυρκαγιών.
  • Άλλος τύπος χαρτογράφησης είναι οι χάρτες των καμένων καμένων εκτάσεων, όπου λεπτομερείς και τρέχουσες πληροφορίες σχετικά με τη θέση και την έκταση των καμένων εκτάσεων και το επίπεδο των επιπτώσεων από πυρκαγιές είναι σημαντικές για την εκτίμηση των οικονομικών απωλειών και των οικολογικών επιπτώσεων, για την παρακολούθηση των αλλαγών χρήσης γης και κάλυψης γης  και να διαμορφώσουν τις ατμοσφαιρικές και κλιματικές επιπτώσεις από την καύση της βιομάζας.
  • Οι χάρτες συμπεριφοράς πυρκαγιών χρησιμοποιούνται επίσης για την εκτίμηση των πιθανών χαρακτηριστικών (διάδοση, μήκος φλόγας, ένταση κ.λπ.) των ενεργών μετώπων για να βοηθήσουν τις πυροσβεστικές δυνάμεις στην καταπολέμηση της πυρκαγιάς.
  • Επιπλέον, υπάρχουν χάρτες που χρησιμοποιούνται για την απεικόνιση και ανίχνευση των αέριων θερμοκηπίου και του καπνού που παράγονται από τις πυρκαγιές, όπως επίσης και για την παρακολούθηση των μεταπυρικών επιπτώσεων (διάβρωση του εδάφους, κίνδυνος πλημμύρας και δυνατότητα αναγέννησης της βλάστησης).
Χάρτης χωρικής κατανομής της καύσιμης ύλης. Πηγή: Mallinis et al. (2016).
Χάρτης συμπεριφοράς του πυρός που απεικονίζει την αναμενόμενη ταχύτητα διάδοσης πυρκαγιάς κάτω από προκαθορισμένο σενάριο καιρικών συνθηκών. Πηγή: Mitsopoulos et al. (2017).

Επιλεγμένες βιβλιογραφικές αναφορές

Ahern, F.J., Goldammer, J.G., and Justice, C.O. (eds.). 2001. Global and regional vegetation fire monitoring from space: Planning a coordinated international effort. The Hague, The Netherlands: SPB Academic Publishing.

Byram, G.M. 1959. Combustion of forest fuels. In: Davis K.P. (ed.), Forest fire: Control and use. New York, McGraw Hill Book Co, pp. 61-89.

DeBano, L.F., D.G. Neary, and Ffolliott, P.F. 1998. Fire’s effects on ecosystems. New York: John Wiley & Sons. 333 p.

Global Fire Monitoring Center (GFMC). 2013. Vegetation fires and global change: Challenges for concerted international action. A white paper directed to the United Nations and international organizations. Edited by Johann G. Goldammer. Kessel Publishing House, Germany. 399 p.

Global Fire Monitoring Center (GFMC) 2019. Report of the Independent Committee tasked to Analyze the Underlying Causes and Explore the Perspectives for the Future Management of Landscape Fires in Greece. Report to the Government of Greece, based on the Ministerial Decision Υ60 (Gov. Gaz. 3937/Β/2018). Online: https://gfmc.online/wp-content/uploads/FLFM-Greece-Committee-Report-07-February-2019.pdf

Mallinis, G., Mitsopoulos, I., Beltran, E., and Goldammer, J.G. 2016. Assessing Wildfire Risk in Cultural Heritage Properties Using High Spatial and Temporal Resolution Satellite Imagery and Spatially Explicit Fire Simulations: The Case of Holy Mount Athos, Greece. Forests 7(2): 46.DOI: 10.3390/f7020046

Mitsopoulos, I., Mallinis, G., Zibtsev, S., Yavuz, M., Saglam, B., Kucuk, O., Bogomolov, V., Borsuk A., and Zaimes, G. 2017. An integrated approach for mapping fire suppression difficulty in three different ecosystems of Eastern Europe. Journal of Spatial Science 62 (1): 139-155, DOI: 10.1080/14498596.2016.1169952

Moreno, J.M., and Oechel, W.C. 1994. The role of fire in Mediterranean type ecosystems. Ecological Studies 107, Springer-Verlag, New York. 201p.

Pyne, S.J., Andrews, P.L. and Laven, R.D. 1996. Introduction to wildland fire science. 2nd edition. John Wiley & Sons, New York. pp. 769.

Schroeder, M.J., and Buck, C.C. 1970. Fire weather. USDA, Forest Service, Agriculture Handbook 360. 229 p.

Stocks B.J., Lawson, B.D., Alexander M.E., Van Wagner, C.E., McAlpine, R.S., Lynham, T.J., and Dube, D.E. 1989. The Canadian Forest Fire Danger Rating System. Forest Chronicle 65: 450-457.

Xanthopoulos, G., Dimitrakopoulos, A., Eftychidis, G., Mallinis, G., Mitsopoulos, I and Goldammer, J.G. 2019. A year after Greece’s wildfire disaster. J. Crisis Response 14 (4): 26-30.
Πηγές στο διαδίκτυο