Τεχνολογικοί Κίνδυνοι
Χημική Έκτακτη Ανάγκη
Προετοιμάστηκε από TESEC – European Centre of Technological Safety (Κίεβο, Ουκρανία)
Οι όροι “χημικό ατύχημα” και “έκτακτο χημικό περιστατικό” χρησιμοποιούνται στην περιγραφή ενός γεγονότος ή επικίνδυνης κατάστασης, που έχει ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση ουσίας ή ουσιών, που είναι επικίνδυνες για την υγεία του ανθρώπου και/ή το περιβάλλον, βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα. Στα γεγονότα ή στις καταστάσεις αυτές περιλαμβάνονται οι πυρκαγιές, οι εκρήξεις, οι διαρροές ή η απελευθέρωση τοξικών ουσιών, οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν ασθένεια, τραυματισμό, αναπηρία ή και θάνατο, συχνά σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Ο πληθυσμός ενδέχεται να επηρεαστεί με μόλυνση του αέρα, των υδάτων ή της τροφικής αλυσίδας λόγω κάποιου χημικού ατυχήματος.
Ο εκτεθειμένος πληθυσμός συχνά βρίσκεται εντός ή εκτός κάποιας βιομηχανικής ζώνης. Στις αστικές περιοχές, ο πληθυσμός ενδέχεται να κινδυνεύει από διαρροή σε όχημα, που μεταφέρει επικίνδυνα υλικά. Λιγότερο συχνά ο εκτιθέμενος πληθυσμός βρίσκεται σε κάποια απόσταση από τον τόπο του ατυχήματος, όπως για παράδειγμα από την άλλη μεριά των εθνικών συνόρων.
Εκτός των επιπλοκών της ανθρώπινης υγείας, τα χημικά ατυχήματα ενδεχομένως να επιφέρουν εκτεταμένη ή μακροπρόθεσμη ζημιά στο περιβάλλον, με τεράστιο ανθρώπινο και οικονομικό κόστος.
Πιο κάτω παρατίθενται τα τελευταία σημαντικά χημικά ατυχήματα στην ευρωπαϊκή περιοχή.
Στις 11 Ιουλίου 2011, στη Ναυτική Βάση Ευάγγελος Φλωράκης, που βρίσκεται στο Μαρί της Λάρνακας στην Κύπρο, αναφλέγηκε μεγάλη ποσότητα πυρομαχικών και στρατιωτικών εκρηκτικών, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 13 άτομα. Επιπλέον 62 άτομα τραυματίστηκαν.
Στις 4 Αυγούστου 2020, μεγάλη ποσότητα νιτρικής αμμωνίας που ήταν αποθηκευμένη στο λιμάνι της Βηρυτού στην πρωτεύουσα του Λιβάνου εξερράγη, προκαλώντας τουλάχιστον 218 θανάτους, 7.000 τραυματισμούς και υλικές ζημιές ύψους 15 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ ,αφήνοντας άστεγους περίπου 300.000 ανθρώπους.
O όρος “χημικό περιστατικό” χρησιμοποιείται για τον προσδιορισμό ενός γεγονότος ή επικίνδυνης κατάστασης, που έχει ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση ουσίας ή ουσιών, που είναι επικίνδυνες για την υγεία του ανθρώπου και/ή το περιβάλλον, βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα. Στα γεγονότα ή στις καταστάσεις αυτές περιλαμβάνονται οι πυρκαγιές, οι εκρήξεις, οι διαρροές ή η απελευθέρωση τοξικών ουσιών, οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν ασθένεια, τραυματισμό, αναπηρία ή και θάνατο, συχνά σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων.
Ο ορισμός αυτός πρέπει να προσεγγίζει την έννοια του «χημικού ατυχήματος», κατά την οποία η έκθεση, που προκύπτει από απελευθέρωση ουσιών ενδέχεται να προκαλέσει ασθένεια. Τα άτομα, που ενδέχεται να επηρεαστούν από το χημικό ατύχημα μπορεί να είναι πολύ λίγα (ακόμα και ένας μόνο), ενώ η ασθένεια, η αναπηρία ή ο θάνατος ενδέχεται να επέλθουν μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα (π.χ. μετά από μερικά χρόνια) από την έκθεση.
Ενώ οι διάσπαρτοι πληθυσμοί μπορεί να επηρεαστούν μέσω της μόλυνσης του αέρα, του νερού ή της τροφικής αλυσίδας που προκύπτει από ένα χημικό ατύχημα, ο εκτεθειμένος πληθυσμός βρίσκεται συχνά είτε εντός είτε εκτός μιας βιομηχανικής εγκατάστασης. Σε μια αστική περιοχή, ο εκτεθειμένος πληθυσμός μπορεί να βρίσκεται κοντά σε ένα όχημα που έχει υποστεί ρήξη και μεταφέρει επικίνδυνες ουσίες. Λιγότερο συχνά, ο εκτεθειμένος πληθυσμός βρίσκεται σε κάποια απόσταση από τον τόπο του ατυχήματος, ενδεχομένως και σε περιοχές πέρα από τα εθνικά σύνορα. Οι δυνητικά πληγείσες περιοχές σε γειτονικές χώρες θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν περιοχές με περιορισμένα σχέδια δράσης ή δυνατότητες αντιμετώπισης έκτακτων χημικών περιστατικών.
Οι χημικές ουσίες που εμπλέκονται σε ένα ατύχημα θα μπορούσαν να ομαδοποιηθούν ανάλογα με το αν είναι:
- επικίνδυνες ουσίες (π.χ. εκρηκτικά, εύφλεκτα υγρά ή στερεά, οξειδωτικά μέσα, τοξικές ουσίες και διαβρωτικά),
- πρόσθετα, μολυσματικές ουσίες και νοθευτές (π.χ. στο πόσιμο νερό, στα τρόφιμα και τα ποτά, στα φάρμακα και στα καταναλωτικά αγαθά)- ή
- ραδιενεργά προϊόντα.
- Οι εκλύσεις μπορεί να οφείλονται σε ανθρώπινη δραστηριότητα (ανθρωπογενείς) ή να είναι φυσικής προέλευσης.
- Οι ανθρωπογενείς πηγές περιλαμβάνουν την παραγωγή, την αποθήκευση, το χειρισμό, τη μεταφορά (σιδηροδρομικές, οδικές, υδάτινες και αγωγές), τη χρήση και τη διάθεση.
- Οι πηγές φυσικής προέλευσης περιλαμβάνουν ηφαιστειακή και άλλη γεωλογική δραστηριότητα, τοξίνες ζωικής, φυτικής και μικροβιακής προέλευσης, φυσικές πυρκαγιές και ορυκτά.
Η παραγωγή και η χρήση χημικών ουσιών αποτελούν θεμελιώδεις παράγοντες της οικονομικής ανάπτυξης όλων των χωρών, είτε είναι βιομηχανικές είτε αναπτυσσόμενες. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, οι χημικές ουσίες επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα τη ζωή όλων των ανθρώπων και είναι απαραίτητες για τη διατροφή μας (λιπάσματα, φυτοφάρμακα, πρόσθετα τροφίμων, συσκευασίες), την υγεία μας (φαρμακευτικά προϊόντα, υλικά καθαρισμού) ή την ευημερία μας (συσκευές, καύσιμα κ.λπ.).
Το πρώτο και βασικότερο βήμα που οδηγεί στην ασφαλή χρήση των χημικών ουσιών είναι η γνώση της ταυτότητάς τους, των κινδύνων που ενέχουν για την υγεία και το περιβάλλον και των μέσων ελέγχου τους. Η γνώση αυτή θα πρέπει να είναι εύκολα διαθέσιμη και χωρίς οικονομική επιβάρυνση. Επιπλέον, αυτή η εγγενώς πολύπλοκη γνώση πρέπει να οργανωθεί κατά τρόπο ώστε να μπορούν να εντοπιστούν οι βασικές πληροφορίες σχετικά με τους κινδύνους και τα αντίστοιχα μέτρα προστασίας και να μεταφερθούν στον χρήστη σε μορφή εύκολα κατανοητή.
Από άποψη υγείας, υπάρχουν διάφοροι τρόποι κατηγοριοποίησης των εκτάκτων χημικών περιστατικών, εκ των οποίων κανένας δεν είναι ολοκληρωμένος ούτε και απόλυτος. Η κατηγοριοποίηση μπορεί να βασιστεί στα ακόλουθα:
- τα χημικά, που προκάλεσαν το περιστατικό, την ποσότητα που απελευθερώθηκε, τη φυσική τους μορφή και τον τόπο και τρόπο απελευθέρωσής τους
- τις πηγές απελευθέρωσης
- τις έκταση της περιοχής, που μολύνθηκε
- τις αριθμό των ατόμων, που εκτέθηκαν ή που κινδυνεύουν
- τις οδούς έκθεσης
- τις ιατρικές επιπτώσεις ή τις επιπτώσεις στην υγεία από την έκθεση
Η βασική οδός ανθρώπινης έκθεσης στην περίπτωση χημικού ατυχήματος είναι η διασπορά μέσω του αέρα και του νερού επικίνδυνων υλικών (όπως εύφλεκτα, εκρηκτικά, διαβρωτικά, οξειδωτικά, ασφυκτικά, βιο-επικίνδυνα, τοξικά, παθογόνα ή αλλεργιογόνα).
Από την άποψη της υγείας, οι οδοί έκθεσης θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα μέσο ταξινόμησης των χημικών ατυχημάτων. Υπάρχουν τέσσερις κύριες άμεσες οδοί έκθεσης:
- Εισπνοή,
- έκθεση των ματιών,
- επαφή με το δέρμα και
- κατάποση.
Καμία από αυτές τις οδούς έκθεσης δεν αποκλείει η μία την άλλη.
Τα χημικά ατυχήματα θα μπορούσαν να ταξινομηθούν ανάλογα με τις συνέπειες για την υγεία ή την ιατρική περίθαλψη ή ανάλογα με το σύστημα/όργανο που επηρεάζεται. Παραδείγματα θα μπορούσαν να είναι ατυχήματα που προκαλούν καρκινογόνες, δερματολογικές, ανοσολογικές, ηπατικές, νευρολογικές, πνευμονικές ή τερατογόνες επιπτώσεις.
Τα επικίνδυνα υλικά είναι χημικές ουσίες, οι οποίες, εάν απελευθερωθούν ή χρησιμοποιηθούν κατά λάθος, μπορούν να αποτελέσουν απειλή για το περιβάλλον ή την υγεία. Οι χημικές αυτές ουσίες χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία, τη γεωργία, την ιατρική, την έρευνα και τα καταναλωτικά αγαθά. Τα επικίνδυνα υλικά έχουν τη μορφή εκρηκτικών υλών, εύφλεκτων και καύσιμων ουσιών, δηλητηρίων και ραδιενεργών υλικών.
Τα επικίνδυνα υλικά σε διάφορες μορφές μπορούν να προκαλέσουν θάνατο, σοβαρό τραυματισμό, μακροχρόνιες επιπτώσεις στην υγεία και ζημιές σε κτίρια, σπίτια και άλλες περιουσίες. Πολλά προϊόντα που περιέχουν επικίνδυνες χημικές ουσίες χρησιμοποιούνται και αποθηκεύονται στα σπίτια τακτικά. Τα προϊόντα αυτά μεταφέρονται επίσης καθημερινά στους αυτοκινητόδρομους, τους σιδηροδρόμους, τις πλωτές οδούς και τους αγωγούς της χώρας. Οι ουσίες αυτές απελευθερώνονται συχνότερα ως αποτέλεσμα ατυχημάτων κατά τη μεταφορά ή λόγω χημικών ατυχημάτων σε εργοστάσια.
Οι ακόλουθες ιδιότητες συμβάλλουν στον κίνδυνο για την υγεία που προκύπτει από οξεία, επαναλαμβανόμενη ή παρατεταμένη έκθεση:
- πολύ τοξική ή τοξική
- επιβλαβής
- διαβρωτική
- ερεθιστική
- καρκινογόνος
- κίνδυνος για την αναπαραγωγή
- μπορεί να προκαλέσει μη κληρονομικές γενετικές ανωμαλίες
- ικανή να προκαλέσει ευαισθησία/ ευπάθεια
Οι κίνδυνοι πυρκαγιάς και έκρηξης μπορούν να ταξινομηθούν ως εξής:
- εκρηκτικός
- οξειδωτικός
- εξαιρετικά εύφλεκτος
- πολύ εύφλεκτος
- εύφλεκτος
Οι ακόλουθες ιδιότητες παρουσιάζουν κίνδυνο για το περιβάλλον και είναι:
- τοξικές για τους ζωντανούς οργανισμούς
- ανθεκτικές στο περιβάλλον
- βιοσυσσωρεύσιμες
Επικίνδυνα χημικά υπάρχουν σε όλες τις κοινότητες του κόσμου, κυρίως σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις και κατά τη μεταφορά τους μέσω αυτοκινητοδρόμων, σιδηροδρόμων και θαλασσίων οδών, εάν δεν τύχουν του κατάλληλου χειρισμού θέτουν σε κίνδυνο την υγεία μας και μολύνουν το περιβάλλον μας. Ατυχήματα, (μεταξύ αυτών και πυρκαγιές, εκρήξεις και διαρροές), τα οποία καταλήγουν στην απελευθέρωση των ουσιών αυτών, ενδεχομένως να επηρεάζουν την υγεία, την περιουσία μας και το περιβάλλον. Η έκθεση του ανθρώπου σε επικίνδυνες ουσίες μπορεί να προκαλέσει τραυματισμούς ή και θάνατο σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων.
Τα χημικά έχουν γίνει μέρος της ζωής μας, συντηρώντας πολλές από τις δραστηριότητές μας, προλαμβάνοντας και ελέγχοντας πολλές ασθένειες, αυξάνοντας την παραγωγικότητα της γεωργίας.
Ωστόσο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι πολλές από αυτές τις χημικές ουσίες μπορούν, ιδίως αν δεν χρησιμοποιούνται σωστά, να θέσουν σε κίνδυνο την υγεία μας και να δηλητηριάσουν το περιβάλλον μας.
Έχει υπολογιστεί ότι περίπου χίλια νέα χημικά προϊόντα κυκλοφορούν στην αγορά κάθε χρόνο και περίπου 100 000 χημικές ουσίες χρησιμοποιούνται σε παγκόσμια κλίμακα. Αυτές οι χημικές ουσίες βρίσκονται συνήθως ως μείγματα σε εμπορικά προϊόντα. Ένα έως δύο εκατομμύρια τέτοια προϊόντα ή εμπορικές ονομασίες υπάρχουν στις περισσότερες βιομηχανικές χώρες.
Περισσότερες ουσίες και αυξανόμενη παραγωγή σημαίνουν περισσότερη αποθήκευση, μεταφορά, χειρισμό, χρήση και διάθεση χημικών ουσιών. Ολόκληρος ο κύκλος ζωής μιας χημικής ουσίας θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά την αξιολόγηση των κινδύνων και των οφελών της.
Η διοίκηση μιας επικίνδυνης εγκατάστασης έχει την πρωταρχική ευθύνη για την πρόληψη ατυχημάτων που αφορούν επικίνδυνες ουσίες και για την ανάπτυξη των μέσων που απαιτούνται για την πρόληψη αυτή.
Η αποτελεσματική συνολική διαχείριση των επικίνδυνων εγκαταστάσεων περιλαμβάνει αναγκαστικά την αποτελεσματική διαχείριση της ασφάλειας. Υπάρχει σαφής συσχέτιση μεταξύ της ασφαλούς λειτουργίας των εγκαταστάσεων και της καλής διαχείρισης των επιχειρήσεων. Ως εκ τούτου, η ασφάλεια θα πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων της επιχείρησηςκαι θα πρέπει να διατίθενται επαρκείς πόροι για τη λήψη των αναγκαίων μέτρων πρόληψης των ατυχημάτων και για την αντιμετώπιση των συνεπειών τυχόν ατυχημάτων που συμβαίνουν.
Όλες οι εγκαταστάσεις μιας επιχείρησης θα πρέπει να στοχεύουν στην επίτευξη του απώτερου στόχου των “μηδενικών συμβάντων” και οι πόροι θα πρέπει να είναι στοχευμένοι προς αυτόν τον στόχο. Ο στόχος αυτός παρέχει το κίνητρο για την επίτευξη των καλύτερων δυνατών επιδόσεων και εξασφαλίζει συνεχείς προσπάθειες για μεγαλύτερη ασφάλεια. Η πρόοδος προς την επίτευξη αυτού του στόχου μπορεί να προωθηθεί με:
- τον καθορισμό στόχων σχετικών με την ασφάλεια,
- τη γνωστοποίηση των στόχων αυτών,
- τη μέτρηση της προόδου προς την επίτευξη των στόχων αυτών.
Τα περισσότερα χημικά ατυχήματα έχουν περιορισμένες επιπτώσεις. Περιστασιακά συμβαίνει μια καταστροφή όπως αυτή στο Bhopal της Ινδίας το 1984, με χιλιάδες θανάτους και πολλούς ανθρώπους με μόνιμη αναπηρία.
Δεν κινδυνεύει μόνο ο εργαζόμενος που χειρίζεται χημικές ουσίες. Μπορεί να εκτεθούμε στα σπίτια μας λόγω κακής χρήσης ή από ατυχήματα και να μολυνθούμε από καταναλωτικά προϊόντα, συμπεριλαμβανομένων των τροφίμων.
Το περιβάλλον μπορεί να επηρεαστεί, τα χημικά μπορεί να μολύνουν τον αέρα που αναπνέουμε, το νερό που πίνουμε και τα τρόφιμα που τρώμε. Μπορεί να έχουν εισέλθει σε δάση και λίμνες, καταστρέφοντας την άγρια ζωή και αλλάζοντας το Οικοσύστημα.
Οι χημικές ουσίες δεν είναι όλες εξίσου ανησυχητικές. Η αξιολόγηση των κινδύνων για την υγεία από τις χημικές ουσίες είναι μια συνεχής διαδικασία, όπου οι πληροφορίες για τους χημικούς κινδύνους διατίθενται από διάφορες πηγές.
Να θυμάστε: οι χημικές ουσίες έχουν δύναμη και γι’ αυτό έχουν γίνει σημαντικό μέρος της ζωής μας. Να σέβεστε αυτή τη δύναμη και να τις χειρίζεστε με προσοχή.
Η παραγωγή και χρήση χημικών είναι θεμελιώδης παράγοντας στην οικονομική ανάπτυξη όλων των χωρών, είτε είναι βιομηχανοποιημένες είτε αναπτυσσόμενες χώρες. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τα χημικά επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα όλους τους ανθρώπους και είναι βασικά στοιχεία για την παραγωγή τροφίμων (π.χ. λιπάσματα, εντομοκτόνα, προσθετικά τροφίμων, συσκευασία), την υγεία μας (φαρμακευτικά προϊόντα, καθαριστικά υλικά), ή την ευεξία μας (συσκευές, καύσιμα κ.λπ). Τα χημικά έχουν γίνει μέρος της ζωής μας: στηρίζουν πολλές από τις δραστηριότητές μας, προλαμβάνουν και ελέγχουν πολλές ασθένειες, αυξάνουν την αγροτική παραγωγικότητα.
Δεν κινδυνεύει μόνο ο εργάτης, που χειρίζεται χημικές ουσίες. Μπορούμε να εκτεθούμε εντός της οικίας μας λόγω κακής χρήσης ή ατυχήματος, και να μολυνθούμε από καταναλωτικά προϊόντα, συμπεριλαμβανομένων και των προϊόντων διατροφής.
Τα περισσότερα χημικά ατυχήματα έχουν περιορισμένο αποτέλεσμα:
- το 1984, διαρροή αερίου στην Bhopal (Ινδία), με χιλιάδες νεκρούς και πολλούς ανθρώπους με μόνιμες αναπηρίες (http://www.bhopal.com).
- το 2000, μία σειρά από εκρήξεις στην εταιρεία αποθήκευσης και παρασκευής πυροτεχνημάτων Fireworks S.E. στην πόλη Enschede (Ολλανδία), προκάλεσε τον θάνατο σε 22 ανθρώπους και τον τραυματισμό σε σχεδόν 1000 ανθρώπους. Το περιστατικό προκάλεσε εκτεταμένη ζημιά σε μία μεγάλη διάμετρο γύρω από το εργοστάσιο, περιλαμβανομένης μίας κατοικημένης περιοχής καθώς και της Grolsch Brewery (η οποία διέθετε ένα μεγάλη σύστημα ψύξης με αμμωνία).
- το 2001, ατύχημα στο εργοστάσιο AZF στην Τουλούζη (Γαλλία), όπου έγινε έκρηξη 300 τόνων νιτρικής αμμωνίας στο εργοστάσιο λιπασμάτων του AZF με αποτέλεσμα 30 νεκρούς και 10.000 τραυματίες,
Ενδεχομένως να υπάρξουν επιπτώσεις στο περιβάλλον: τα χημικά ρυπαίνουν τον αέρα που αναπνέουμε, το νερό που πίνουμε και το φαγητό που καταναλώνουμε. Ενδέχεται να εισέλθουν σε δάση και λίμνες και να καταστρέψουν την άγρια πανίδα και το οικοσύστημα.
Η έκθεση του ανθρώπου μπορεί να επέλθει άμεσα με την επαφή με τα μάτια ή το δέρμα, με την εισπνοή ή την κατάποση επικίνδυνων χημικών ουσιών ή ραδιενεργών υλικών ή ακόμα και χωρίς άμεση επαφή λόγω της εξ αποστάσεως έκθεσης στην ραδιενέργεια. Οι επιβλαβείς επιδράσεις των χημικών ουσιών εξαρτώνται από την τοξικότητα και την έκθεση στην χημική ουσία. Η τοξικότητα είναι μία ιδιότητα των χημικών ουσιών, ενώ η έκθεση εξαρτάται από τον τρόπο χρήσης της χημικής ουσίας. Το επίπεδο έκθεσης εξαρτάται από τη συγκέντρωση του επικίνδυνου χημικού και τον χρόνο επαφής. Πολλές ουσίες δε δίνουν κάποιο σημείο προειδοποίησης με κάποια οσμή, ακόμα και όταν βρίσκονται σε μεγάλες συγκεντρώσεις στον αέρα του χώρου εργασίας μας.
Οι επιδράσεις των χημικών ουσιών στον άνθρωπο μπορεί να είναι οξείες: μετά από βραχεία έκθεση το άτομο ενδέχεται να βιώσει κάποια άμεση επίδραση. Οι χρόνιες επιδράσεις συνήθως απαιτούν επαναλαμβανόμενη έκθεση και παρατηρείται καθυστέρηση μεταξύ της πρώτης έκθεσης και της εμφάνισης των ανεπιθύμητων ενεργειών. Μία ουσία μπορεί να έχει οξείες και χρόνιες επιδράσεις. Τόσο οι οξείες όσο και οι χρόνιες καταστάσεις μπορούν να οδηγήσουν σε μόνιμο τραυματισμό. Η έκθεση σε διαλύτες ενδέχεται να προκαλέσει δερματίτιδα, κεφαλαλγίες ή ναυτία. Οι επιδράσεις αυτές μπορεί να είναι και οξείες αλλά και προσωρινές. Οι διαλύτες μπορούν επίσης να δημιουργήσουν χρόνιες καταστάσεις και να προκαλέσουν ανεπανόρθωτη, μόνιμη ζημιά στο νευρικό σύστημα.
Οι συνέπειες των χημικών ατυχημάτων δεν είναι μόνο η άμεση έκθεση των ανθρώπων, ο θάνατος ή ο τραυματισμός, αλλά και η μόλυνση του περιβάλλοντος το οποίο χρειάζεται απορρύπανση και αποκατάσταση. Σε περίπτωση σοβαρού ατυχήματος, (όπως στο Bhopal το 1984, στο Enschede το 2000 και στην Τουλούζη το 2001), με χιλιάδες ανθρώπινα θύματα οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συνέπειες είναι μεγάλες.
Η πρόληψη των έκτακτων χημικών περιστατικών μπορεί να γίνει βάσει ενός Ολοκληρωμένου Συστήματος Διαχείρισης Εκτάκτων Περιστατικών με στοιχεία κλειδιά όπως η πρόληψη, η ετοιμότητα, η αντιμετώπιση και η βοήθεια.
Η πρόληψη έχει τον ακόλουθο βασικό στόχο: την πρόληψη ατυχημάτων από επικίνδυνες χημικές ουσίες και περιορισμό των ανεπιθύμητων επιπτώσεων στην υγεία.
Η διεύθυνση επικίνδυνων εγκαταστάσεων έχει την πρωταρχική ευθύνη για τον σχεδιασμό, κατασκευή και λειτουργία των επικίνδυνων εγκαταστάσεων με ασφαλή τρόπο, καθώς και για την ανάπτυξη των μέσων εφαρμογής των ανωτέρω.
Οι αρχές, περιλαμβανομένων των αρχών υγείας, στις διάφορες χώρες, πρέπει να συνεργάζονται και να ανταλλάσσουν πληροφορίες, οι οποίες θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην πρόληψη ατυχημάτων ή στην έκθεση ανθρώπων σε χημικές ουσίες. Οι επαγγελματίες της υγείας/ιατρικής θα πρέπει να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων, που αφορούν στην πρόληψη χημικών ατυχημάτων.
Η ετοιμότητα, η αντιμετώπιση και η βοήθεια είναι τα εργαλεία για την ελαχιστοποίηση των συνεπειών ενός έκτακτου χημικού περιστατικού.
Η ετοιμότητα έχει τον ακόλουθο βασικό στόχο: την ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων του ατυχήματος. Οι ρόλοι και οι ευθύνες των ανθρώπων και των οργανώσεων, που πρόκειται να εμπλακούν στις δραστηριότητες αντιμετώπισης πρέπει να προσδιοριστούν με σαφήνεια βάσει σχεδίων εκτάκτων περιστατικών (περιλαμβανομένης της εκμάθησης των προειδοποιητικών σημάτων και τι πρέπει να κάνει σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης). Η διαδικασία του σχεδίου έκτακτης ανάγκης θα πρέπει να περιλαμβάνει και τον προσδιορισμό πιθανών κινδύνων καθώς και τις γεωγραφικές ζώνες, που ενδεχομένως να επηρεαστούν από κάποιο ατύχημα. Ο μόνος τρόπος για ασφαλή αντιμετώπιση του προβλήματος είναι να γνωρίζουμε την πηγή, τη φύση και τον κίνδυνο της χημικής ουσίας.
Η ετοιμότητα και οι αποφάσεις αντιμετώπισης θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους τη φύση του πιθανού χημικού, (καθώς και τις ψυχολογικές επιδράσεις), που ενδέχεται να έχει στους ανθρώπους, περιλαμβανομένου του προσωπικού απόκρισης, των εργατών και του τοπικού πληθυσμού.
Τα νοσοκομεία και νοσηλευτήρια, τα οποία θα χρησιμοποιηθούν σε περίπτωση χημικού ατυχήματος, θα πρέπει να αναπτύξουν ένα σύστημα υποδοχής και χειρισμού μεγάλου αριθμού ασθενών.
Η Αντιμετώπιση Επειγόντων Περιστατικών και η Βοήθεια έχουν τον ακόλουθο βασικό στόχο: να προστατέψουν εσάς και άλλους από τον κίνδυνο. Ο συντονιστής της επιχείρησης, που βρίσκεται στον χώρο του ατυχήματος, πρέπει να αποφασίσει τα μέτρα, που θα ληφθούν άμεσα, όπως τα μέτρα που στοχεύουν στην αποτροπή ή τον περιορισμό της έκθεσης στις επικίνδυνες ουσίες, βάσει πληροφοριών, που αφορούν στον χώρο, στη φύση της απελευθέρωσης, στα επικίνδυνα υλικά και τις σχετικές αναλύσεις. Οι επαγγελματίες της υγείας πρέπει να παρέχουν βοήθεια, εάν τους ζητηθεί, στη λήψη των αποφάσεων αυτών. Οι αρχές και οι βιομηχανίες πρέπει να καταβάλουν προσπάθειες για την ευαισθητοποίηση του κοινού στους κινδύνους στους οποίους εκτίθεται η κοινότητα από τα χημικά, και πώς να τους αντιμετωπίζουν σε περίπτωση κάποιου ατυχήματος (π.χ. με την κατανόηση των διαδικασιών, που σχετίζονται με πιθανή εκκένωση και επιτόπια εξεύρεση καταφυγίου). Σε περίπτωση ατυχήματος, το κοινό θα πρέπει να λαμβάνει συνεχώς πληροφορίες για την κατάλληλη συμπεριφορά, που πρέπει να επιδείξει και τα μέτρα, που πρέπει να υιοθετήσει.
Μετά την απελευθέρωση τοξικών χημικών θα πρέπει να γίνουν οι κατάλληλες επιδημιολογικές και ιατρικές εξετάσεις. Άνθρωποι, που ενδεχομένως να εκτέθηκαν σε μεγάλο βαθμό σε τοξικά χημικά μετά από ατύχημα, είτε είναι εμφανής η έκθεση είτε όχι, θα πρέπει να εξεταστούν και να καταχωρηθούν τα στοιχεία τους για βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη παρακολούθηση. Ενδεχομένως να πρέπει να ληφθεί βιολογικό υλικό για άμεση ή μεταγενέστερη ανάλυση.
Οι επιβλαβείς επιδράσεις των χημικών ουσιών εξαρτώνται από την τοξικότητα και την έκθεση στην χημική ουσία. Η τοξικότητα είναι μία ιδιότητα των χημικών ουσιών, ενώ η έκθεση εξαρτάται από τον τρόπο χρήσης της χημικής ουσίας. Το επίπεδο έκθεσης εξαρτάται από τη συγκέντρωση του επικίνδυνου χημικού και τον χρόνο επαφής. Πολλές ουσίες δε δίνουν κάποιο σημείο προειδοποίησης (με κάποια οσμή για παράδειγμα), ακόμα και όταν βρίσκονται σε μεγάλες συγκεντρώσεις στον αέρα του χώρου εργασίας μας.
Το πρώτο και το πιο σημαντικό βήμα για την ασφαλή χρήση των χημικών ουσιών είναι να γνωρίζουμε την ταυτότητά τους, τους κινδύνους τους προς την υγεία και το περιβάλλον και τα μέσα αντιμετώπισής τους. Τα στοιχεία αυτά θα πρέπει να είναι διαθέσιμα με εύλογη προσπάθεια και κόστος. Επιπλέον, η ενδογενή αυτή σύνθετη γνώση πρέπει να οργανωθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε η σημαντική πληροφορία που αφορά στους κινδύνους και τα ανάλογα προστατευτικά μέτρα να μπορεί να προσδιοριστεί και να διαβιβαστεί στον χρήστη σε μορφή, που να είναι εύκολα κατανοητή.
Η πρόληψη των εκτάκτων χημικών περιστατικών είναι ο βασικός στόχος του Συστήματος Διαχείρισης Εκτάκτων Περιστατικών. Η διεύθυνση επικίνδυνων εγκαταστάσεων έχει την πρωταρχική ευθύνη για τον σχεδιασμό, κατασκευή και λειτουργία των επικίνδυνων εγκαταστάσεων με ασφαλή τρόπο, καθώς και για την ανάπτυξη των μέσων εφαρμογής των ανωτέρω.
Καμία χημική ουσία δεν μπορεί να προκαλέσει ανεπιθύμητες ενέργειες χωρίς να εισέλθει στον οργανισμό ή άμεση επαφή.
Υπάρχουν τέσσερεις βασικές οδοί για την είσοδο των χημικών ουσιών στο σώμα μας:
- Εισπνοή (αναπνέοντας το)
- Απορρόφηση (από το δέρμα ή τα μάτια)
- Κατάποση (τρώγοντας, καταπίνοντας)
- Μεταφορά μέσω του πλακούντα από μια έγκυο στο αγέννητο παιδί.
Τα περισσότερα χημικά, που χρησιμοποιούνται στους χώρους εργασίας μπορούν να διαλυθούν στον αέρα και να σχηματίσουν σκόνη, νέφος, καπνούς, αέρια ή ατμό και έτσι να τα εισπνεύσουμε. Με τον τρόπο αυτό, οι εργάτες που στην πραγματικότητα δεν τα χειρίζονται αλλά βρίσκονται εντός της ακτίνας δράσης τους μπορούν να εκτεθούν σε μείγμα χημικών ουσιών από διάφορες πηγές.
Η βασική αιτία έκθεσης του ανθρώπου σε περίπτωση χημικού ατυχήματος είναι η διασπορά των επικίνδυνων υλικών στον αέρα και στο νερό.
Ο έλεγχος της ποιότητας του αέρα και των υγρών είναι μία από τις σημαντικότερες ενέργειες για την πρόληψη και αντιμετώπιση χημικών περιστατικών.
Μετριασμός ονομάζονται τα μέτρα, που λαμβάνονται για τον περιορισμό των συνεπειών ενός έκτακτου χημικού περιστατικού. Βασίζεται σε δύο κύρια στοιχεία:
- Επιτόπιο και μη επιτόπιο σχέδιο έκτακτης ανάγκης
- Ευαισθητοποίηση της κοινότητας
Το επιτόπιο και μη επιτόπιο σχέδιο αντιμετώπισης εκτάκτων περιστατικών πρέπει να δίνει λεπτομέρειες για τις τεχνικές και οργανωτικές διαδικασίες, οι οποίες είναι κατάλληλες για τη μείωση των συνεπειών στους ανθρώπους, στις περιουσίες και το περιβάλλον, σε περίπτωση ατυχήματος, τόσο μέσα στην εγκατάσταση όσο και έξω από αυτή.
Το επιτόπιο και μη επιτόπιο σχέδιο αντιμετώπισης εκτάκτων περιστατικών και οι σχετικοί επιτόπιοι προγραμματισμοί πρέπει να είναι ολοκληρωμένοι και συνεπείς. Για τον σχηματισμό βάσης και για τα δύο σχέδια, η διεύθυνση επικίνδυνων εγκαταστάσεων θα πρέπει να προσδιορίσει και να αξιολογήσει την πλήρη γκάμα ατυχημάτων, (περιλαμβανομένων των πιο απίθανων ατυχημάτων και αυτών με τις μεγαλύτερες συνέπειες), τα οποία θα μπορούσαν να συμβούν στις εγκαταστάσεις. Οι πληροφορίες αυτές πρέπει να περιλαμβάνονται στις εκθέσεις ασφαλείας, σε περίπτωση, που υπάρχουν τέτοιες εκθέσεις. Οι αρχές πρέπει να προσέχουν, ώστε να διασφαλίζεται ότι όλες οι επικίνδυνες εγκαταστάσεις, (περιλαμβανομένων των μικρομεσαίων επιχειρήσεων εμπορίας επικίνδυνων ουσιών), προβαίνουν στην αξιολόγηση αυτή και καταρτίζουν πρόγραμμα αντιμετώπισης εκτάκτων περιστατικών.
Οι αρχές πρέπει να διασφαλίζουν μέσω κατάλληλων νομικών και διαδικαστικών μέτρων, ότι ο πληθυσμός, που ενδέχεται να εφοδιαστεί:
- με γενικές πληροφορίες για τη φύση, την έκταση και τις πιθανές συνέπειες στην ανθρώπινη υγεία και/ή το περιβάλλον (περιλαμβανομένων και των περιουσιών), πιθανών σοβαρών ατυχημάτων σε ενδεχόμενες ή υφιστάμενες επικίνδυνες εγκαταστάσεις,
- με συγκεκριμένες και ενημερωμένες πληροφορίες για την κατάλληλη συμπεριφορά και τα μέτρα ασφαλείας, που πρέπει να υιοθετήσει σε περίπτωση ατυχήματος με επικίνδυνες ουσίες και
- με πρόσβαση σε άλλες πληροφορίες, που είναι απαραίτητες για την κατανόηση της φύσης των πιθανών επιπτώσεων ενός ατυχήματος (όπως πληροφορίες για επικίνδυνες ουσίες ικανές να προκαλέσουν σοβαρές ζημιές έξω από τον χώρο όπου συνέβη το ατύχημα)
- με την αποτελεσματική συμβολή στη λήψη αποφάσεων, που αφορούν σε επικίνδυνες εγκαταστάσεις και στην ανάπτυξη κοινοτικών σχεδίων ετοιμότητας.
Η αποτελεσματική προστασία σε περίπτωση ατυχήματος ή η αντιμετώπισή του εξαρτώνται από:
- τη φύση του συμβάντος (πρόκειται για απελευθέρωση στον αέρα ή στο νερό;)
- την επικίνδυνη ουσία για την οποία πρόκειται,
- την πιθανή σοβαρότητα του ατυχήματος,
- τις πιθανές επιπτώσεις του ατυχήματος εκτός του χώρου, όπου επήλθε,
- την ποσότητα και τη φύση της ουσίας,
- εγκαταστάσεις περίθαλψης σε περίπτωση έκτακτης αντιμετώπισης.
Η ειδοποίηση από την επικίνδυνη εγκατάσταση πρέπει να θέσει σε εφαρμογή το μη επιτόπιο σχέδιο αντιμετώπισης έκτακτης ανάγκης, ξεκινώντας με μία αρχική εκτίμηση της κατάστασης, η οποία θα οδηγήσει στην λήψη αποφάσεων για τα μέτρα, που πρέπει να ληφθούν.
Σε περίπτωση απελευθέρωσης τοξικής ουσίας, η απόφαση εάν το δυνητικά επηρεαζόμενο κοινό πρέπει να αναζητήσει προστασία σε κάποιον εσωτερικό χώρο ή να εκκενωθεί, θα ληφθεί από τον υπεύθυνο, που έχει οριστεί από το σχέδιο ετοιμότητας. Η απόφαση, που λήφθηκε πρέπει να βασίζεται στην πιθανότητα έκθεσης και πρόκλησης ανεπιθύμητων ενεργειών στην υγεία του πληθυσμού.
Θα πρέπει να υπάρχουν συστήματα προειδοποιητικών σημάτων συναγερμού, τα οποία θα ειδοποιούν τον δυνητικά επηρεαζόμενο πληθυσμό, ότι συνέβη κάποιο ατύχημα ή ότι υπάρχει άμεσος κίνδυνος ατυχήματος.
- Το σύστημα, που θα επιλεγεί μπορεί να ποικίλει αναλόγως του τοπικού πολιτισμού και των συνθηκών, που επικρατούν, νοουμένου ότι θα είναι αποτελεσματικό και θα ειδοποιεί τον πληθυσμό εγκαίρως. Για παράδειγμα, ένα κατάλληλο σύστημα προειδοποιητικών σημάτων θα περιελάβανε σειρήνες, αυτόματα τηλεφωνικά μηνύματα, κινητά συστήματα αναγγελιών ή έναν συνδυασμό συστημάτων.
- Ο δυνητικά επηρεαζόμενος πληθυσμός πρέπει να ενημερώνεται για την ύπαρξη των συστημάτων, που θα τεθούν σε εφαρμογή σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης και τα συστήματα πρέπει να ελέγχονται εκ των προτέρων.
Τα σύστημα και οι ανακοινώσεις για ένα περιστατικό έκτακτης ανάγκης πρέπει να είναι πλήρως κατανοητό από το κοινό και το κοινό να κατανοήσει πλήρως την σημασία τους και να γνωρίζει, πώς να αντιδράσει καταλλήλως σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης.
Η διάρκεια και η απόσταση από την πηγή της μόλυνσης είναι ένας σημαντικός παράγοντας για τον περιορισμό της έκθεσης του κοινού σε αυτό. Όσο πιο μικρή είναι η διάρκεια παραμονής σε ένα μολυσμένο μέρος και όσο πιο μακριά μένει ένα άτομο από την πηγή της μόλυνσης, τόσο πιο λίγο εκτίθεται σε αυτή.
Ενώ ο διασκορπισμένος πληθυσμός ενδέχεται να επηρεαστεί μέσω μόλυνσης του νερού ή της τροφικής αλυσίδας λόγω κάποιου χημικού, ο πληθυσμός που εκτίθεται βρίσκεται συνήθως εντός ή εκτός κάποιας βιομηχανικής ζώνης. Στις αστικές περιοχές, ο πληθυσμός ενδέχεται να κινδυνεύει από διαρροή σε όχημα, που μεταφέρει επικίνδυνα υλικά. Λιγότερο συχνά ο εκτιθέμενος πληθυσμός βρίσκεται σε κάποια απόσταση από τον τόπο του ατυχήματος, όπως για παράδειγμα από την άλλη μεριά των εθνικών συνόρων. Στις δυνητικά επηρεαζόμενες περιοχές σε γειτνιάζουσες χώρες, θα μπορούσαμε να συμπεριλάβουμε και αυτές με περιορισμένα σχέδια ή ικανότητα αντιμετώπισης έκτακτων χημικών περιστατικών.
Ο προσδιορισμός πιθανών κινδύνων και γεωγραφικών ζωνών, όπου ενδέχεται να υπάρχουν συνέπειες σε περίπτωση ατυχήματος, είναι μέρος της διαδικασίας σχεδιασμού αντιμετώπισης εκτάκτων περιστατικών. Οι επικίνδυνες βιομηχανικές δραστηριότητες πρέπει να κατανεμηθούν σε ζώνες, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραμέτρους για την προστασία της υγείας, του περιβάλλοντος (συμπεριλαμβανομένων των περιουσιών) και να λαμβάνονται αποφάσεις αναλόγως των περιπτώσεων για ανέγερση νέων εγκαταστάσεων ή την ανάπτυξη κοντά σε υφιστάμενες εγκαταστάσεις.